Your Nostalgic Roadtrips: The Old Bus Liners in the Philippines

 

Sa bawat sulok ng Pilipinas, bago pa man sumulpot ang mga modernong bus na may malamig na aircon, LED screen, at makinis na pintura, may nauna nang mga hari ng kalsada—ang mga bus liner ng dekada ’80 at ’90. Sila ang makukulay na higanteng sasakyang naghatid ng libo-libong alaala at kuwento sa kabila ng usok, trapiko, at init ng kalsada. At kung ikaw ay lumaki sa panahong iyon, tiyak na may isang alaala kang mahigpit pa ring nakakapit sa likod ng mga upuan na bus na iyong nasakyan. 

Sa kanilang makislap na chrome, pasigaw na horn, at malambing na “Tabi po!” ng kundoktor, nabuo ang isang natatanging kulturang kalsada—isang mundong sa pagitan lamang ng terminal at destinasyon nagiging totoo ang simpleng mga pangarap. Sa mga lumang upuang kahoy o foam na unti-unting nalalanta, sa bintanang tint na may bakas ng kamay at alikabok ng nagdaan, humabi ang kwentong Pilipino: mula sa estudyanteng pauwi sa probinsya tuwing bakasyon, hanggang sa mga-OFW na kumakaway sa mga kaanak bago sumakay ng barko o eroplano. Ang bus liner noon ay hindi lang sasakyan; isa itong saksi sa sambayanang patuloy na naglalakbay.

Nariyan ang mga kakaibang kulay at disenyo—parang piyestang gumugulong sa kalsada—malalaking letra ng pangalan ng bus. At syempre, hindi mawawala ang pamosong soundtrack ng biyahe—ang tugtog na OPM, minus one, o simpleng katahimikan lang sa loob ng bus sa mga biyaheng madaling-araw. Sa mga nag-kinder hanggang college noong ’80s at ’90s, walang mas iconic na background music sa mahabang byahe kundi ang kaluskos ng plastic na kurtina, kalansing ng sukli ng kundoktor, at ang higop ng hangin kapag bumukas ang front door.

At sino bang makakalimot sa ritwal ng pagsakay? Yung mag-uunahan sa paboritong upuan kung sino ang gustong maupo sa tabi ng bintana o manatili sa gitna. yung kundoktor na may kakaibang talento—isang kamay sa hawak na tiketana, isang kamay sa barandilya, at isang paa sa hangin habang nakasabit sa may pintuan. Sila ang tunay na alon ng kalsada, gumagalaw na parang sayaw ng siguridad at bilis habang inuulit ang mga katagang, "Kayo po saan po bababa?", "Ito po ang sukli". 

Kung tutuusin, ang mga bus liner ng ’80s at ’90s ay isang makulay na mosaik ng kulturang Pilipino—isang paalala ng panahong simple lamang ang buhay, pero mas malalim ang ugnayan. Panahon ng may usapan pero walang cellphone, ng may byahe pero walang GPS, ng may hintayan pero walang WiFi. Panahon na ang tanging kailangan mo lang ay pamasahe, kaunting pasensya, at tiwala sa drayber na kilalang-kilala ang bawat lubak ng EDSA, SLEX, NLEX, at mga kalsadang liblib sa probinsya.

Sa pagbubukas ng seryeng ito tungkol sa mga lumang bus liner ng Pilipinas, samahan ninyo akong balikan ang panahon ng mga gulong na umikot hindi lamang sa aspalto, kundi pati sa puso ng bawat Pilipinong naging pasahero nito. Tuklasin natin muli ang mga pangalang naghari sa kalsada, ang mga ruta’t lugar na nilakbay, ang kwentong-biyahe ng sambayanan, at ang mga alaalang mahirap hanapin sa panahon ng makabagong transportasyon.

Umupo ka, kaibigan. Iangat ang bintana ng alaala. Huminga nang malalim habang humaharurot pabalik ang nakaraan. Narito na muli ang mundong binuo ng lumang makina, lumang pintura, at lumang pangarap—na hanggang ngayon, patuloy pa ring bumibiyahe sa ating imahinasyon.

The Beatles - Ticket to Ride

Kung ang mga lumang bus liner ng Pilipinas ay mga alamat na gumugulong sa kalsada, ang Dangwa Tranco naman ang matandang haring umaakyat sa ulap at bumababa sa lambak—isang dambuhalang tagapaghatid ng buhay, gulay, at pangarap mula sa malamig na puso ng Cordillera hanggang sa nag-aalab na siyudad ng Maynila.

May kakaibang tula sa bawat pagdating ng Dangwa Tranco. Sa Baguio, para itong higanteng humihinga ng hamog, bumubuga ng hanging may halimuyak ng pino at lupa, at sa bawat andar ng makina’y tila umaawit ng kantang “sa bawat pag-ikot ng gulong, may panibagong pag-asa.” At pagdating nito sa Maynila, bitbit niya ang mga kwentong nakapulupot sa mga gulay na kaniyang karga: repolyo’t letsugas na nilalamig pa, carrots na tila bagong hinugot sa lupa, at mga ngiting iniwan ng magsasakang umaasang makarating sa merkado ang kanilang ani.

Hindi lamang pasahero ang dala ng Dangwa Tranco—dala niya ang tibok ng kabundukan. Sa mahabang biyahe nito, bawat kurbada ng Kennon Road ay parang taludtod, bawat liko sa Halsema ay isang tula, at bawat paghinto sa gilid ng bangin ay isang sandaling dasal. Sa loob naman ng bus, naroon ang kakaibang himig: ang pagngitngit ng kahong pinag-upuan, ang pagaspas ng kurtinang minahal ng hangin, at ang huni ng radyo na minsan ay nalulunod sa tunog ng preno.

Itinatag ang Dangwa Tranco ni Bado Dangwa noong 1928—isang munting pangarap na nagsimula sa iilang lumang sasakyang dumaraan sa rutang La Trinidad–Baguio. Mula sa simpleng pag-ikot ng gulong sa lamig ng kabundukan, unti-unti itong lumaki, lumawak, at naging haligi ng paglalakbay sa Cordillera.

Di naglaon, ang dating maliit na operasyon ay naging makapangyarihang tagapaghatid ng tao at kargamento—mula sa ulap ng kabundukan hanggang sa nagliliwanag na Maynila. At tulad ng bulaklak na dahan-dahang sumisibol, ang pangalang Dangwa ay naging alamat: hindi lamang bilang bus na umaakyat at bumababa sa bangin, kundi bilang pulso ng tanyag na pamilihan ng bulaklak sa Maynila—sapagkat sa bawat pagdating ng kanilang bus, dala nito ang bango at kulay ng hilagang lupain.

Sa paglipas ng panahon, ang Dangwa Tranco ay naging higit pa sa isang kumpanya—isa itong tulay ng kalakalan, alaala, at kagandahang mula sa kabundukan, na patuloy na naglalakbay patungo sa puso ng lungsod.

Kung ang mga bus liner ng Pilipinas ay mga bituin sa kalsadang walang katapusan, ang Philippine Rabbit naman ang munting kunehong matagal nang tumatakbo nang higit pa sa inaasahan—mabilis man sa pangalan, ngunit matiyaga, maalaga, at puno ng kasaysayan sa bawat biyahe.

Ang Philippine Rabbit ay hindi lamang bus; isa itong alamat na humuhuni sa hangin ng Gitnang Luzon. Sa bawat pag-arangkada mula Avenida hanggang Bulacan, Pampanga, Tarlac, o Pangasinan, dala niya ang mga pangarap ng mga umagang gigising pa lang, at mga gabing naghahanap ng ilaw sa gitna ng mahabang daan. Sa bawat preno’y may kwentong humihinga, at sa bawat ugong ng makina’y may alaala ng panahong hindi pa uso ang modernong terminal—kung saan ang simpleng karatula at malaking boses ng kundoktor ang iyong tanging gabay.

Naaalala ko pa ang mga panahon na kami naman ang bumibisita sa aming mga pinsan tuwing summer vacation sa aming paaralan. Ang lagi kong natatandaan ay sumasakay kami ng Philippine Rabbit o di kaya ay Baliuag Transit kapag pumapasyal kami sa probinsiya ng Baliuag. That was early 90s. 

Itinatag ang Philippine Rabbit noong 1946 nina Ricardo de Lara Paras at Florencio Buan—sa panahong ang bansa’y bagong-bangon mula sa abo ng digmaan. Sa simula, mga lumang trak ng U.S. Army ang kanilang ginamit, nagdadala ng bigas, mais, at pag-asa sa mga kalsadang muli pa lang natutunang huminga. Ngunit gaya ng lahat ng pangarap na isinilang sa hirap, hindi naglaon ay naging bus line rin ito para sa tao—nagbukas ng pinto para sa mga pasaherong naghahanap ng daan, kaya pormal na isinilang ang kumpanyang magiging alamat sa hilagang ruta.

Pinangalanan itong Rabbit—dahil tulad ng kuneho, mabilis, magaan, at handang tumakbo saan man tawagin ng pangangailangan. Ang una nitong ruta: mula Moncada, Tarlac pa-Manila, Divisoria—isang hiblang nag-uugnay sa palay ng hilaga at sa puso ng kalakalan ng Maynila. At habang umuusad ang panahon, ang Philippine Rabbit ay naging tunay na Hari ng Kalsada sa Northern Luzon, pinapangunahan ang mga umaga at gabi ng libo-libong biyahero.

Ang Pantranco ay hindi lang bus; isa itong puso ng Luzon na lumalarga mula Maynila hanggang Pangasinan, Tarlac at Cagayan, isang haligi ng paglalakbay noong panahong ang biyahe ay hindi lamang paraan ng pagdating, kundi pakikipagsapalaran. Ang katawan ng bus ay naghahalong kulay pula at dilaw na pintura. Di man magkasundo ang kulay sa history ng pulitika sa Pilipinas ngunit pinagbukload ang mga tao para makarating ng mapayapa sa kanilang paroroonan. 

Kapag dumaraan ang Pantranco sa highway, para itong hanging may dalang pag-asa, humahaplos sa mga bayan at barangay na ilang dekada nitong pinagsilbihan. Sa loob ng bus, may himig ng lumang radyo at mga kuwentong umaabot mula Aparri hanggang Avenida. Minsan, ang tunog ng makina nito’y parang tibok ng lupa—paalala na ang Pilipinas ay bansa ng mga naglalakbay at nagbabalik.

Itinatag noong 1917, ang Pantranco ay hindi lamang bus company—isa itong alamat na bumagtas sa kasaysayan ng Pilipinas, isang tulay na nagdurugtong sa Maynila at sa malalawak na lupain ng Hilagang Luzon. Sa likod ng pangalan nito ay ang mga unang Amerikanong nagtatag, mga negosyanteng unang naglatag ng gulong sa kalsadang noo’y bata pa, at mga pangarap na nagsimulang umikot sa bawat byahe.

Pagkaraan ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, lalo pang lumago ang Pantranco—parang punong muling tumubo sa lupaing sugatan. Isa-isang idinugtong dito ang iba’t ibang kompanya, binuo ang malawak na hanay ng ruta, at itinayo ang isang pangunahing terminal sa Maynila—isang buhay na entabladong pinagtagpo ang libo-libong paa, bagaheng puno ng kwento, at pag-asang naghahanap ng direksyon.

Kung ang mga lumang bus liner sa Pilipinas ay mga kuwentong hinabi sa alikabok ng kalsada, ang Mapalad Liner naman ang tila payapang panalangin na gumulong sa mga bayan ng Luzon—isang basbas na dumaraan sa umaga’t gabi, naghahatid ng biyaya sa bawat pasaherong umaasa sa pagdating nito. Old Mapalad Liner bus routes included Ayala–Biñan, Bautista, Buendia, and Rustan.

Sa pangalang “Mapalad,” may nakaukit nang pangako—na ang bawat sakay ay kasama sa kabutihang hatid ng biyahe. 

Ang Mapalad Liner ay hindi kasing-ingay ng mga dambuhalang kumpanya; hindi ito lumalaban ng hiyawan sa ruta o nagmamataas sa pintura. Ngunit doon nakatago ang kagandahan nito—sa kanyang payak na anyo, sa marangal na serbisyo, at sa himing dala ng lumang makina na tila umaawit ng dasal sa bawat liko ng kalsada. Sa mga bintanang pinagdaanan ng hangin at araw, naroon ang mga kwentong iniwan ng mga magbabalik-probinsya, estudyanteng uuwi sa yakap ng pamilya, at manggagawang humahanap ng pahinga sa dulo ng biyahe.

During our Field trip in the 90s, Mapalad liner was our official bus. Hindi nga lang talaga ganun kaganda ang experience kay Mapalad liner sapagkat hindi pala siya aircon, di kagandahan ang mga upuan dahil masakit sa likod ang kahoy at ang buga ng usok ng tambutso ay parang si Yosi Kadiri ang buga ng maitim na usok. Si Yosi Kadiri ang karakter na binuo ng namayapang DOH Secretary na si Juan Flavier bilang campaign sa pag-iwas sa sigarilyo. 

Ang kasaysayan nito’y parang pahinang punit-punit, ngunit ang pinakamalinaw na hibla ay mula sa isang business case study tungkol sa E.M. Mapalad at sa mismong kumpanya. Dito inilalarawan ang talino, sipag, at sigasig ng negosyanteng nagtaguyod sa Mapalad Liner—ngunit tulad ng maraming alamat sa negosyo, dumating din ang dapithapon. Sa kabila ng husay ng nagtatag, humantong ang kumpanya sa pagbagsak, at tuluyang naglaho ang gulong nitong minsang umikot sa mga kalsada ng Luzon.

Ngunit sa paglipas ng taon, nananatili ang Mapalad Liner bilang isang kuwentong may munting kirot—isang samyo ng nakaraan, isang bus na dumaan saglit sa kasaysayan, at isang paalala na kahit ang pinakamatalinong kamay ng tao ay minsang hindi sapat laban sa bugso ng panahon. Sa lumang pangalang “Mapalad,” may nakatagong tula tungkol sa pag-asa, pagsusumikap, at sa marahang paglalayag tungo sa di-maiiwasang pagtatapos.

Kung ang mga bus ng Pilipinas ay mga sagisag ng paglalakbay at pananampalataya, ang Maria de Leon ay tila abanikong puti ng Birhen na gumuguhit ng biyaya sa kalsada—isang bus line na nagdadala ng mga pangarap at panalangin mula Maynila patungong Hilaga, lalo na’t kilala sa madalas nitong pagdalaw sa dambana ng Our Lady of Manaoag.

Sa pangalan pa lamang, Maria de Leon—may huni ng dangal at paglingap. Parang bigkas ng matandang panalangin sa madaling araw, mahina ngunit matatag. 

Minsan itong nakita sa EDSA at España na parang puting ibong naglalakbay, bitbit ang pag-asa ng mga deboto, mangangalakal, at mga pamilyang sabik makauwi. Sa loob ng bus, maririnig mo ang humahaplos na ugong ng makina, tila tinutugtog ang musika ng kapayapaan. Sa labas naman, dumadaan ang tanawin: simbahan, tindahan, bukirin—mga lugar na saksing-saksi sa tahimik na pag-inog ng buhay hanggang sa probinsiya ng Ilocos. 

Itinatag noong 1938 ni Maria De Leon-Dimaya ang Maria de Leon Bus Line, nagsimula sa dalawang simpleng bus na puno ng pangarap, naglalakbay mula Maynila patungo sa malalawak na bayan ng Ilocos Region. Sa bawat pag-ikot ng gulong noon, dala nito ang pangarap ni Maria na maghatid ng koneksyon, serbisyo, at pag-asa sa mga pamilyang naghahanap ng daan pauwi o patungo sa bagong simula.

Ngayon, kilala na bilang Maria De Leon Transportation Inc., nananatiling buhay at masigla ang negosyo—isang pamilyang pamana na pinangangalagaan ng kanyang mga anak, sina Elias at Vicky Dimaya. Patuloy nilang pinananatili ang matibay na pundasyon ng kanilang ina, habang ipinapaikot ang mga gulong sa kalsada ng NCR at Ilocos, nag-uugnay ng lungsod at lalawigan, ng kasaysayan at modernong panahon.

Ang G Liner ay hindi ang pinakamaputik o pinakamakintab na bus sa lansangan, ngunit may kakaibang sigla sa kanyang simpleng serbisyo. Sa bawat preno at pag-arangkada, maririnig mo ang himig ng makina na tila awit ng pagkakaisa—nagbubuklod sa mga pasaherong estudyante, manggagawa, at pamilyang naghahanap ng pag-asa sa bawat byahe.

Sa mga ruta nito—mula Quezon City hanggang Cavite, Laguna, at Batangas—makikita mo ang mga tanawin ng buhay: palayan, kabundukan, kalsadang may trapiko, at ilaw ng siyudad. Sa loob, may halong huni ng radyo, kwentuhan ng mga pasahero, at pagaspas ng hangin sa bintanang bukas—isang payak ngunit kumpletong sinfonya ng pang-araw-araw na paglalakbay.

At bagama’t moderno na ang mundo ng transportasyon, nananatiling matatag ang pangalan ng G Liner—isang bus line na tahimik ngunit maaasahan, isang kaagapay sa bawat pasahero, at isang paalala na sa bawat pag-ikot ng gulong, may kwento at pag-asa sa bawat daang tinatahak.

Itinatag noong Enero 1, 1956, ang G Liner, na opisyal na kilala bilang De Guia Enterprises, Inc., ay isa sa pinakamatandang city bus company sa Metro Manila. Sa bawat pag-ikot ng gulong nito, nagiging tulay ang G Liner sa pagitan ng Rizal—mga bayan ng Taytay at Cainta—at ng pusod ng Maynila, ang Quiapo, kung saan nagtatagpo ang kasaysayan, kalakalan, at buhay ng mga naglalakbay.

Ang pangalan pa lamang, Baliwag, ay may dalang alaala ng kasaysayan—isang simbolo ng paglalakbay, pagtitiyaga, at serbisyong matagal nang pinagmamalaki. Sa loob ng bus, maririnig mo ang halakhak ng estudyante, bulong ng magbabalik-probinsya, at sigaw ng kundoktor—isang payak ngunit masiglang sinfonya ng pang-araw-araw na buhay. Sa labas naman, dumarating ang tanawin ng bukirin, kabundukan, at masiglang kalsada ng Central Luzon, bawat isa’y bahagi ng kwento ng biyahero.

Sa mahabang ruta nito, mula Monumento hanggang San Fernando, Balanga, o Cabanatuan, ang Baliwag Transit ay higit pa sa sasakyan—ito’y matibay na kaagapay sa bawat paglalakbay, tahimik man ngunit maaasahan. Parang tulay sa pagitan ng lungsod at probinsya, ng kasalukuyan at alaala, ng pangarap at pag-asa.

Itinatag noong dekada 1960 ng Doña Maria Victoria Santiago Vda. de Tengco ang Baliwag Transit, Inc., isang bus company na nagmula sa simpleng pangarap at sa dating negosyo ng may-ari—isang tindahan ng sumbrero na ngayo’y naging inspirasyon sa logo ng kumpanya. Mula sa munting sole proprietorship, unti-unting lumago ang kumpanya, nakamit ang Certificate of Public Convenience noong 1954, at pormal na naitatag bilang korporasyon noong 1968.

Ngayon, ang Baliwag Transit ay isa sa mga pangunahing bus company sa Pilipinas, tahimik ngunit matatag na naglilingkod sa mga ruta sa Luzon. Pinamamahalaan ito ng mga tagapagmana ni Doña Maria Victoria, na patuloy na pinananatili ang diwa at dedikasyon ng kanilang ina—isang pamana ng serbisyo, tiyaga, at pananagumpay.

Ang Victory Liner ay isang maliwanag na tala sa gabi—matatag, maaasahan, at gabay ng bawat biyahero mula Metro Manila patungo sa puso ng Pangasinan, Tarlac, Baguio, at iba pang bayan sa Hilagang Luzon. Sa bawat pag-arangkada ng kanyang makapangyarihang makina, dala nito ang pulso ng mga bayan, ang sigaw ng palengke, at ang pag-asa ng mga naglalakbay.

Hindi lamang bus ang Victory Liner; ito ay haligi ng koneksyon, isang tulay sa pagitan ng lungsod at probinsya, ng pangarap at realidad. Sa loob ng bus, maririnig ang halakhak ng mga estudyante, bulong ng mga magbabalik-probinsya, at pagaspas ng hangin sa bintanang bukas—isang payak ngunit masiglang sinfonya ng buhay. Sa labas, dumarating ang tanawin ng kabundukan, palayan, at kalsadang humahaplos sa puso ng bawat biyahero.

Mula sa Monumento hanggang Baguio, Cabanatuan, o San Fernando, ang Victory Liner ay patuloy na naglilingkod bilang matibay na kaagapay sa bawat paglalakbay.

Nagsimula ang Victory Liner noong 1945, sa kamay ng mekanikong si Jose I. Hernandez, na nagbuo ng isang bus mula sa mga labi ng iniwang sasakyan ng U.S. Army. Mula sa simpleng pangarap at matiyagang pag-aayos ng bakal at gulong, inilunsad niya ang kauna-unahang ruta ng Manila–Olongapo noong Oktubre 15, 1945—isang maliit na hakbang na magbubukas ng daan sa malaking alamat.

Mula sa munting simula, ang Victory Liner ay lumago, naging isa sa pinakamalalaking bus transport groups sa Pilipinas, naglilingkod sa mga pangunahing lungsod at bayan ng Hilaga at Gitnang Luzon. Sa paglipas ng dekada, nagpakilala ito ng mga inobasyon—mula sa deluxe-class buses hanggang sa onboard Wi-Fi—pinapadali at pinapasaya ang paglalakbay ng bawat pasahero.

Ang pamana ng kumpanya ay ipinasa sa anak ng nagtatag, si Johnny Hernandez, na nagpatuloy sa matatag at maaasahang serbisyo na nagsimula sa maliit na bus na gawa sa kalawang at pangarap. Ang Victory Liner ay hindi lamang bus; ito ay tula ng tiyaga, inobasyon, at pangarap, isang alamat na patuloy na gumugulong sa bawat kalsada ng Luzon, dala ang kasaysayan at pag-asa sa bawat biyahero.

At sa pagtatapos ng paglalakbay na ito sa mundo ng mga lumang bus liner ng Pilipinas, ating nasilayan ang mga gulong na hindi lamang nagdadala ng tao, kundi nagdadala rin ng kwento, pangarap, at alaala. Mula sa maagang umaga ng Taytay at Cainta, hanggang sa malamig na bundok ng Baguio at malalawak na kapatagan ng Ilocos, bawat bus—Mabuhay man o naglaho na sa kasaysayan—ay may sariling himig, sariling tula, at sariling pusong gumugulong sa kalsada.

Ang mga pangalan ng Dangwa Tranco, Philippine Rabbit, Pantranco, Mapalad Liner, Maria de Leon, G Liner, Baliwag Transit, at Victory Liner ay hindi lamang tatak sa metal at pintura. Sila ay alaala ng panahon, ng sipag at tiyaga ng mga nagtatag, ng saya at pag-asa ng mga pasahero, at ng walang-hanggang kwento ng paglalakbay sa bawat kanto ng Luzon.

Sa dulo ng bawat ruta, sa likod ng bawat bintana, ang lumang gulong ay patuloy na humuhuni: “Sa bawat biyahe, may alaala. Sa bawat pagdating, may pag-asa.”

Dito nagtatapos ang ating munting paglalakbay sa nakaraan, ngunit ang mga kwento ng mga lumang bus liner ay mananatiling gumugulong sa ating alaala, gaya ng gulong sa walang-hanggang kalsada ng Pilipinas.

Lamig ng Disyembre

 

May kakaibang lamig ang Disyembre noon—hindi lang dahil sa amihan na humahaplos sa balat, kundi dahil dala nito ang isang uri ng saya na ngayon ay parang alaala na lamang na may bahagyang kirot sa dulo. Sa kalye namin, bawat umaga ng Disyembre ay nagsisimula sa amoy ng nag-iinit na gata para sa bibingka at puto bumbong sa kanto. Tumatakas ang usok mula sa bilao, para bang nanunukso na,

“Malapit na, Pasko na talaga.”

Noong dekada nobenta, ang lamig ng hangin ay kasabay ng init ng komunidad. May mga batang naglalaro ng teks, holen, tirador sa bawat lansangan kahit nanginginig ang kamay, tuloy pa rin ang saya. Ang ibang bata ay naka sweater na animoy wala sa Pilipinas ang porma. Ang bitbit nilang pangarap: makapag-ipon ng bente pesos para sa bagong laruan o fireworks na mabibili kay Aling Meding.  Simpleng panahon, simpleng ligaya. Sa dilim ng gabi, dahan-dahang sisindi ang mga parol— hindi LED, hindi programmable, kundi parol na yari sa papel de hapon, bombilya sa loob ay ayos na at puwede nang isabit sa pintuan ng kabahayan o di kaya'y bintana.

Liwanag na pinagpasa-pasahan, parang pag-asa na hindi kailanman nauubos. Ang radyo naman, paulit-ulit ang tugtog: “Sana ngayong Pasko…” o kaya naman ay “Kumukutikutitap.” At kahit sintonado ang kapitbahay na kumakanta, walang umaangal, dahil gano’n talaga ang Disyembre— puno ng amats ng nostalgia, kahit malamig lang na tubig lang ang iniinom mo kahit pumipiyok ang birit ay tanggap yan ng mga tagapakinig dahil sa nostalgia na dala nito.

Sa mga kalsadang halos putik ang daraanan sa mga probinsiya sa Pilipinas lumalakad kami papuntang simbang gabi, nagpapainit ng palad sa sariling hininga. Ngunit sa bawat yapak, parang may kasabay na musika— ang pagkikipagkwentuhan, ang hagikhikan, ang simpleng paniniwala na kapag kompleto ang siyam, matutupad ang hiling. At sa hapag ng Noche Buena, hindi kailangan ng engrandeng handa. Kahit pansit, tinapay, at isang boteng sarsaparilla, kumpleto na ang mundo. Sapagkat ang Pasko noon ay hindi nasusukat sa presyo, kundi sa presensiya— at sa presensiya ng bawat isa, mainit kahit malamig ang gabi.

APO Hiking Society - Himig ng Pasko

Ngayon, iba na ang Disyembre. Mas makulay ang ilaw, mas maingay ang mundo, pero mas kalmado ang damdamin noon. Minsan, hinahanap ko pa rin ang lamig ng Disyembre ng dekada nobenta yung lamig na may halong lambing, yung lamig na walang pangamba, yung lamig na may aakap pang mga magulang sa espiritu ng pagmamahalan at pagbibigayan tuwing araw na pinanganak ang Dakilang Manunubos na si Hesukristo. Ngayon kulang na ang pamilya nabawasan na ang init ng walang hahawak na bigkisa sa kalamigan ng Disyembre. 

Kaya tuwing hahampas ang simoy mula sa hilaga, napapapikit ako nang sandali. At sa maikling sandaling iyon, para akong bumabalik sa lumang kalsada namin— kung saan ang mga parol ay papel lang, ang mga batang nilalamig sa simoy ng hangin pero masaya, at ang Disyembre… ay hindi lang malamig, kundi buhay na buhay ay puno ng kulay at pagmamahal. 

Kwentong Teacher, How Do I Get Here and First Time Job Huntings Experience

May tamis talagang balik-balikan ang mga unang sandali na kumita ka ng sariling pera—yung pakiramdam na may trabaho ka na, may sweldo, at unti-unti mong binubuo ang sarili mong mundo. Minsan gusto kong ulit-ulitin sa isip yung panahon na parang hinila ako ng tadhana sa isang karerang hindi ko naman inasahan, matapos ang kung ilang ulit na pag-aapply at pagdaan sa kung anong establisyemento na kalaunan ay naging tahanan ko nang mahigit pitong taon. Hanggang ngayon, parang himala pa rin na matapos kong tapusin ang kursong Bachelor of Science in Computer Science, ay sa pagtuturo pala ako ihahagis ng buhay—kasama na ang kung anu-anong tungkuling kaakibat nito.

Hindi ko naman intensiyon na ibida ang sarili sa mga sinusulat ko rito; ang nais ko lamang ay magkuwento—mag-iwan ng bakas ng mga naging pagod, saya, takot, at tagumpay ng aking buhay—para mapagnilayan kung paano rin ako binuo ng mga taong iyon.

Buksan natin ang kabanata ng kolehiyo. Hindi iyon ang pinakamasayang yugto ko; tama lang—aral, uwi, aral, uwi. Tipikal, ika nga. Pero sa totoo lang, may hinahanap ako noon. Sobra kasing bumakat sa akin ang saya ng high school, kaya laging may puwang sa dibdib ko para sa mga siraulo kong dating kaibigan. Dagdag pa na puro babae ang kaklase ko nung college—ibang-iba sa nakasanayan kong Catholic school kung saan hindi kami nagsama ng mga babaeng estudyante sa iisang silid-aralan. Kaya pagdating sa kolehiyo, para akong napadpad sa bagong planeta—hindi makapagsalita kapag kinakausap, parang tuyong bulak na madaling madala sa hangin. Wala rin kasi akong siraulong tropang magpapakawala ng ukol-ukol kong kalokohan. Kaya ayun—isang malaking culture shock ang sumalubong sa akin.

Nag-aral ako noon sa St. Mark—dating Cavite School of St. Mark—sa tapat mismo ng SM Bacoor. At dahil lagi akong may gatla sa schedule, mall ang naging pansamantalang mundo ko. Ngunit hindi rin naman puro saya; minsan dalawa hanggang tatlong oras ang pagitan ng klase, kaya pakiramdam ko’y nalulunod ako sa pagkabagot. Uuwi ba ako sa Imus? Naku, init pa lang noon, talo na. Kaya ayun—gala, arcade, paikot-ikot na parang estrayong estudyante sa SM. Kilala pa ako ng mga regular na Street Fighter Third Strike players sa Quantum. Pagkatapos nun, tambay sa foodcourt, walang kamatayang kuwentuhan habang hinihintay ang takdang oras para bumalik sa klase.

Maayos naman sana ang takbo ng pag-aaral ko, kung hindi lang biglang na-dissolve ang kolehiyo noong third year ko. Paglipat ko sa Dasmariñas, sa National College of Science and Technology, maraming subjects ang hindi na-credit. Doon ako nakatagpo ng mga kaibigang lalaki—may sariling topak, masaya kasama, pero mga tomador. At oo, dito unang lumapat ang alak sa lalamunan ko. Ngunit kahit tumikim ako ng gin, beer, at red horse, hindi ko kailanman nagustuhan ang vibe noon. Ramdam kong hindi iyon ang mundong para sa akin. Takot ko pa sa magulang ko noon, kaya marunong akong humindi sa mga inuman. Kaya hanggang ngayon, kakaunti lang talaga ang kaibigan ko—dahil kapag ayaw ko, ayaw ko. Hindi ako tagasunod ng kulturang “pakikisama” kung ang dulot nito’y ikalulubog mo rin. I say yes kapag may kabuluhan—o kapag birthday. Pero totoo nga: ang pinakatahimik na nalasing, siya ring pinakabigla magkuwento.

Pero ibang usapan kapag Counter Strike ang imbitasyon. Kapag pagkatapos ng klase ay game na game kang mag-CS, hindi kita hihindian. Isa iyon sa mga tunay na highlight ng buhay-kolehiyo ko—tambay sa Netopia, nagpapasabog sa Counter Strike, at nagpapatalbugan sa NBA Live 2003. Kung tambay ako ng arcade sa Bacoor, tambay naman ako ng computer shop sa Dasma. Shoutout kina Benjie Rieta, James Magbitang, Chevy Encarnado, Christian Basilio—kung mabasa niyo ’to, ayan ang mga pangalan niyo! Pagbati mula kay “snapcase” at “jacktheripper” ng Counter Strike Batch 2003.

Taong 2004 ako nakapagtapos ng kolehiyo—may isang taong lumampas dahil sa mga hindi na-credit. Pero naka-graduate pa rin sa BSCS, at dito na nagsimula ang unang totoong hakbang ko sa paghahanap ng trabaho.

Ang lovelife? Naku, wag muna. Wala naman talaga akong kuwento. LOL.

NEEDTOBREATHE - Everknown

Lumipat naman tayo sa kabanata ng paghahanap ng trabaho—isang yugto na puno ng pag-asa, katangahan, at kung minsan, malas na may halong komedya. Sa totoo lang, hindi naman talaga ako nahasa sa programming pagkatapos ng kolehiyo. Puro basic lang—C++ at Visual Basic—at ang pinaka-maipagmamalaki ko lang noon ay yung nagawa kong parang winamp-lookalike gamit ang VB codes. Yun na ang “peak” ko sa programming, at dahil nababagot ako kapag puro linya lang ng code na walang visual na buhay, ibinaling ko ang atensyon ko sa HTML. At least sa paggawa ng website, nakikita mo agad ang bunga ng bawat tiklop ng code, bawat patak ng idea.

Pero alam ko rin sa sarili ko—hindi sapat ang kaalaman ko noon. Web designer ba kamo? Eh kulang pa nga ako sa HTML, lalo na sa Javascript at kung anu-ano pang programang parang banyaga pa sa akin. Kaya pansamantala, naghanap muna ako ng mababaw na trabaho—data entry, encoder. Hindi muna pangmalakasan; basta may maipundar na karanasan.

Nagpunta ako sa iba’t ibang sulok ng Maynila—QC, Las Piñas, Parañaque—kahit logistics company basta lang makatuntong sa kahit anong trabaho. Pero madalas, hanggang interview lang ako. At kapag narinig ko na ang mahiwagang linyang “Tatawagan ka na lang po namin,” alam ko na ang ibig sabihin nun: sa susunod na Linggo, bibili na naman ako ng Manila Bulletin o Philippine Star para magtungo sa classified ads. Ganito pa ang panahon noon—wala pang mga online job sites. Mano-mano. Papel-papel. Patalastas-patalastas.

At heto na, ang isa sa mga pinaka-memorable—at pinakakatangahang—apply moments ko: Mandaluyong. Diyos ko po. Hanggang ngayon hindi ko malilimutan. Freshman sa job hunting at sobrang uto-uto pa. Kasama ko noon si Chevy, pero sa QC siya pupunta, girlfriend yata ang pakay. Ako naman, sa Mandaluyong—dala ang resume, requirements, buong tapang sa dibdib.

Pagbaba ko sa MRT, hinanap ko ang Printwell. Tahimik ang paligid, halos walang tao. Ang meron lang ay dalawang guard. Tinanong ko kung tama ba ako ng pinuntahan. Oo raw. Pero may pahabol silang salita na parang sampal sa noo: “Sarado po tayo ngayon, holiday po. Labor Day.”

Napamura na lang ako sa loob-loob ko. Tinignan ko yung sign sa gate: “Today is Holiday — May 1, 2004.” Para akong binuhusan ng yelo. Nasayang oras, effort, pamasahe, pagod.

At doon pa talaga nag-level up ang malas ko: nang kukunin ko ang wallet ko para sumakay pauwi—WALA. Nawala. Nagpanic ako. Sinalpok ko lahat ng bulsa ng knapsack—coins lang ang laman. Saktong pambili ko lang ng pagpunta, pero kulang na kulang pa sa pabalik.

Tinangka ko sanang tawagan si Chevy gamit ang Motorola kong cellphone—pero heto pa—NA-LOWBAT. Hindi ko na-charge bago umalis.

Sira-sira na ang araw, nakakaleche-leche na ang lahat. Wala akong pera, walang load, walang wallet, walang kakampi. Ang naiisip ko na lang: mag-taxi pauwi. Pero Imus yun. Mahal. Grabe mahal. Umabot ng ₱800. At oo—tinodo ko talaga ang utang ko para lang makauwi. Pati pamasahe ng kapatid ko sa call center shift niya nung gabing iyon, nakuha ko pa. Nagkautang pa tuloy si nanay sa kapatid niya. At ako ang dahilan. Ako ang perwisyo. Ako ang epic fail of the day.

Pero ayun—natawa-tawa na lang ako ngayon. Pero noon, sakit sa dibdib at sampal sa wallet.

Habang sumisikat ang mga call center at BPO noon, sumugal din ako—apply nang apply, kahit lagapak nang lagapak. Aminin na natin: hindi naman talaga tayo ganoon kahasa sa Ingles noong panahon na yun. Kung puwede lang lumusot kahit papaano para doon na magpraktis, sana pwede, pero hindi ganun kadali. Minsan, natatawa na lang ako sa mga baluktot kong sagot—parang Ingles na sinapian ng kilig at kahihiyan. Kung saan ako madalas pumasa? Sa typing test lang.

Mahirap mag-apply noon sa call center—bago pa ang industriya, kaya ang kailangan nila: the best of the best. Hindi tulad ngayon na mas may pagkakataon ang mga gustong mag-improve habang nagtatrabaho. Kaya tumigil na rin ako sa ilusyon, kahit nakakaakit talaga ang sahod.

Nakakatuwa pa, nauna pang magkaroon ng trabaho ang kapatid ko sa akin. Minsan sa kanya pa ako nagpapalimos ng “sample answers” para sa interviews.

Pero ayun—isang yugto ng buhay na puno ng diskarte, pagkaligaw, at mga kuwento ng kalokohan na kahit nakakahiya, gusto mo pa ring ulit-ulitin sa isip. Dahil bahagi sila ng kung paano ka natutong tumayo. At paano ka natutong huminga nang may halong tawa.

Tuloy ang buhay, tuloy ang maraming pag-aapply, mga muntikang makuha ang trabaho pero hindi pinatawad dahil sa pagkaka-late ng ilang minuto. Sa Las Pinas naman ito sa American Data Exchange. Kuhang kuha ko na yung trabaho eh, that day was my final interview. Buntis pa si ate HR at pansin kong medyo inis siya mukhang bad day at siya pa mismo ang napatapat na mag interview sa akin. Siya yung huling nakatanggap ng resume kasi nga "late". Ayun ininterview pa rin naman pero mukhang nagkamali ako ng sagot bakit late na daw ako dumating eh hindi ko naman alam na hindi pala puwedeng maging honesto sa mga isasagot kaya nasabi kong "traffic" po kasi. Eh punyeta, Las Pinas yun eh, traffic capital ng Pilipinas, mas malala pa sa Edsa. Pero mali nga naman dapat talaga nagsinungaling na lang ako o kaya ay may diskarteng sagot na hindi naibigay sa akin ng Internet kung anong tamang pangontra sa mga HR kapag na-late ka na puwede ka nilang pagbigyan. Sayang yun parang data entry lang siya, parang BPO na rin pero walang calls. Nanghinayang po talaga ako nun, pagkakataon ko sanang umuwi ng may dalang ngiti pero dun palang alam mong hindi mo nakuha yung trabaho dahil sa inis ng buntis na HR. Kaya minsan kapag buntis ang HR ang magiinterview may phobia na ako. 

Sunod na kabanata ng job hunting ko ay dinala naman ako sa Cabuyao, Laguna—para itong sariling bersyon ng EPZA, puno ng matatangkad na gusali at kompanyang kumikislap sa pangako ng oportunidad. Karamihan ay IT companies, kaya buong tapang akong nag-apply bilang computer technician. At wag ka—maganda ang feedback ng interview ko roon. Kami ni Jensen, kahit inabutan na ng hapon sa pag-uwi, ay parehong may dalang ngiti at pag-asang kumikislap tulad ng ilaw ng pabrika sa dapithapon.

Sinabihan kaming “tatawagan,” at sa unang pagkakataon, naramdaman kong baka totoo nga. Malayo ang Cabuyao mula sa Imus, at malaki ang gastos sa pamasahe, pero sabi ko sa sarili ko: “Kung para sa akin, kakayanin.”

At dumating nga ang tawag—isang linggo matapos ang interview. Final interview na raw. Ang problema? Bumabagyo. Malakas ang ulan, ang daan ay lumulubog sa baha, at ang langit ay parang ayaw akong payagan lumabas ng bahay.

Nag-text si Jensen, nagtatanong kung may balita na ako. Sabi ko, oo—tinext ako para sa final interview. Siya, wala. At doon tumama ang lungkot at panghihinayang: ang ganda pa naman ng kumpanya—Epson pa! Pero sino ba namang lalabas sa ganong delubyo, lalo na’t hindi ko kabisado ang lugar, at higit sa lahat… wala akong sapat na pamasahe.

At tulad ng ulan na hindi tumitila, natunaw ang tsansang iyon. Hindi ko rin napuntahan.

Kaya naghanap ako ng trabahong mas malapit sa amin. Ayoko na maging “PAL”—palamunin—kaya kailangan ko talagang umusad. Doon pumasok ang alok ni Chevy: may Korean school daw sa Dasmariñas—Hannah Language Institute—na naghahanap ng computer technician.

At doon ko nakuha ang kauna-unahan kong trabaho.

Hindi siya “school” na kagaya ng inaakala ng marami; bahay lang na ginawang center, may ilang classrooms para sa mga Koreanong ipinapadala sa Pilipinas para mag-aral ng English. Isa hanggang tatlong teacher lang ang nandoon. At ako naman ang tagapag-ayos ng mga computer—tagakabit ng software, tagapanatili ng internet, at tagapagligtas ng WiFi ng aming boss na si Mr. Kim Young Bok.

Dito ko unang natikman ang tunay na Korean food—lahat spicy, lahat may chili, lahat parang pagsubok sa endurance ng dila ko.

Hindi man ako umabot ng isang taon—siguro pitong buwan o walo lamang—mahalaga pa rin sa akin ang panahong iyon. Nang humina ang pagdating ng mga estudyanteng Koreano, sinabi nilang “on-call” na lang ako kapag may kailangan. Naayos ko na raw lahat ng computer, at stable naman ang internet ng kanilang mga kabataang estudyante.

At doon ko unang naramdaman ang saya ng magkaroon ng sariling trabaho—kahit maliit, kahit simple, kahit panandalian. Pagsisimula pa lang. Isa itong paunang hakbang patungo sa mas mahahaba pang kuwento.

Isang Sabado, habang nakahilata ako, parang tinutulugan ng mundo, bigla akong ginising ng isang mensahe. Si Joel—isang kaibigang maaasahan—nag-text. Tinanong niya kung may trabaho na raw ba ako. Siya kasi, kakaresign lang; hindi rin nagtagal sa pinasukan dahil, ayon sa kanya, “napatrouble.” Napikon daw sa katrabaho at nauwi sa sapakan. Ayun—exit stage left. lol. 

Sabi ko, “Wala pa. Puro malas. May mga pagkakataong parang abot-kamay mo na, pero biglang mawawala na parang bula.”

Doon niya ako inaya:

“Apply tayo sa isang eskuwelahan, malapit lang sa atin.”

Pero ang posisyon?

College instructor.

Napa-upo ako. “Ha? Sigurado ka ba diyan, parekoy? Eh ako nga, hindi marunong magkuwento pag may kaharap, yun pa bang may sandamakmak na matang nakatitig habang nagdi-discuss ako?” ang sagot ko sa text na pabalik sa kanya.

Tinawagan na niya ako at kinumbinsi.

Pero mapilit si Joel. Sabi niya may alam naman daw kami—computer basics, troubleshooting, programming, lahat ng simpleng kababalaghan na natutunan namin sa kolehiyo. At totoo naman, sariwa pa sa akin ang ilang aralin, parang naka-imbak pa sa dusty corners ng utak ko, naghihintay lang ng pagkakataong magamit.

Napaisip ako. Gusto ko na rin talagang magkatrabaho. Kaya pumayag ako.

Sabay kaming nag-apply.

Ang pangalan ng paaralan: Imus Business and Technological College.

Dating PRU-Life building, katapat lang ng Yellow Cab Pizza. Pagpasok namin, may maikling interview—walang arte, walang drama. Pagkatapos noon, dinala kami sa computer room. Doon ko nakita ang dyowa ng kapalaran ko: sangkatutak na system units na mukhang sabik nang ma-troubleshoot.

Maayos ang ambience—legit na legit: may admin office, may faculty room, may president’s office, classrooms, computer lab, HRM lab, at iba pang pasilidad na nagpapatunay na hindi ito basta-bastang eskuwelahan.

At sa sandaling iyon, habang nakatayo ako roon, napagtanto ko: Ito na yata ang pintong matagal nang kumakatok sa buhay ko.

At heto ako, handang buksan ito.

Hindi naging madali para sa akin ang yakapin ang bagong landas na ito—mula sa simpleng pag-aayos ng mga sirang system unit ng mga Koreano, ngayon ay ako na mismo ang haharap sa klase, magbabahagi ng kaalamang ibinuhos ko noong ako’y isang estudyanteng Computer Science.

Dito isinilang si “Sir Jack.”

Sa totoo lang, hindi ko kailanman inakalang tatawagin ako ng gano’n. Isang titulong—kapag minsan mo nang nakuha—parang baon mo na habang-buhay. Dumidikit kasi sa’yo hangga’t naroon ang mga naging kasama mo sa paaralan: co-teachers, estudyante, staff. Kahit matagal ka nang hindi nagtuturo, may kung anong saya tuwing may biglang babati ng “sir” at maaalala mong minsan, sa isang parte ng mundo, naging guro ka.

Ang unang beses kong pagtayo sa harap ng klase ay hindi ko malilimutan—kahit gaano ko pa subukang kalimutan. Mula sa huling reporting ko noong kolehiyo, bigla akong itinapon sa harap ng maraming mata: nanginginig, nauutal, at nag-i-Ingles na parang may pilipit sa dila.

Sino ba namang hindi kabahan kapag lahat ay nakatingin, habang may ilan pang nakangisi sa likod—yung tipong hindi mo alam kung natatawa sila sa sinasabi mo o sa itsura mo, lalo na’t halos kaedad mo lang din sila?

Alam kong kaya kong magturo—nasa akin naman ang kaalaman. Pero ang tanong: paano ko ito ihahatid nang malinaw, buhay, at hindi nakakaantok?

Doon ko unang natutunan ang halaga ng icebreakers, jokes, kwento, at kahit ano pa’ng kayang bumuhay sa klase.

Pero gaya ng lahat ng simula, punô ng trial and error. May mga pagkakataon pa ngang may magtatanong at hindi ko masagot—paano ba naman ako’y napasubo mag-substitute sa Biology! Hindi ko pa nga nababasa ang lesson. Umabot sa puntong tumatakas ako papuntang CR, hindi para umihi kundi para mag-isip ng sagot habang nanginginig sa kaba. Ayokong mapahiya. Ayokong makitang wala akong alam.

Lumipas ang mga taon, unti-unting naging tahanan sa akin ang loob ng classroom. Natuto akong mag-discuss nang may direksiyon. Nasanay gumawa ng lesson plan, grading sheets, activities. Hanggang sa isang araw, hindi ko namalayang naging ganap na pala akong guro.

Nag-umpisa ako noong 2006. Natapos noong 2013.

Mahaba. Nakakapagod. Pero punô ng kwento.

Bukod sa pagtuturo, ako rin ang computer manager ng laboratory—ako ang nag-aayos ng mga sirang units pagkatapos ng klase. At kung hindi pa sapat, nakapagturo rin ako saglit sa high school—masaya, maingay, magulo, pero napaka-rewarding.

Dito ko natutunan makisalamuha sa iba’t ibang uri ng tao. Dito ko naramdaman ang tunay na pagod na may kasamang tuwa.

Dito ko nakita kung paano lumilipad ang mga estudyanteng minsan ay nahirapan, minsan ay nagpuyat, at minsan ay kinulit ko para makapasa.

Pitong taon ako sa mundo ng pagtuturo—pitong taong may pagod, tawa, luha, at tagumpay.

At sa tuwing may magche-check ng attendance sa buhay ko, lagi kong masasagot nang may ngiti:

“Minsan, naging guro rin ako.

At napakasarap pala sa pakiramdam.”

Hindi doon nagtapos ang yugto ng aking pagod at pagkayod. Sa pagbitaw ko sa chalkboard at sa ingay ng classroom, isang panibagong mundo naman ang bumungad—ang mundo ng mga BPO. Iba ang takbo, iba ang hangin, iba ang ritmo.

Masyadong mabigat ang buhay-guro noon—pagod ang katawan, kulang ang sweldo, at madalas, inuuwi mo pa ang trabaho sa isip. Kaya nagpasya akong magpaalam sa institusyong minahal ko rin naman. Hindi dahil ayaw ko na, kundi dahil kailangan kong magsimula ng panibagong landas, isang bagong kabanata ng pagkatuto.

Para sa akin, ang bawat bagong trabaho ay hindi lamang trabaho. Isa itong bagong karunungan—mga leksyong hindi ko pa alam, mga karanasang hindi ko pa nararanasan.

Kung sa iba ay simpleng trabaho lang, para sa akin ay bago itong mundo na maaari kong tuklasin, sulatin, at pagyamanin.

Hindi ko man nagamit ang buong teknikalidad ng pagiging Computer Science graduate, nagkaroon naman ako ng pagkakataong ibahagi ang alam ko—at iyon ang hindi matutumbasan. Sa dami ng estudyanteng nakapagtapos, nakakita ng trabaho, at nagtagumpay sa kani-kanilang buhay, alam kong kahit maliit, naging bahagi ako ng pag-ahon nila.

At minsan, sapat na iyon upang maramdaman mong hindi ka lang basta nagtrabaho—nakatulong ka. Naging bahagi ka ng kanilang tagumpay.

Underrated Paotsin

I miss my Paotsin days!

Sa dami ng fast food chains sa Pilipinas, may isang brand na tahimik lang sa gilid—walang bonggang commercials, walang viral jingles, walang artista—pero palaging nariyan kapag kailangan mo ng masarap at budget-friendly na pagkain. At iyon ay ang Paotsin.

Bilang isang guro na nagtuturo ng kalokohan (joke) sa kolehiyo, malaking tulong si Paotsin sa pang-araw-araw kong gastos. Kapag tipid mode, kapag sweldo ay medyo malayo pa, o kapag tamad ka nang humanap ng ibang kainan—Paotsin ang sandigan. Nakatulong talaga ito sa savings ko, lalo na’t bawat pisong matitipid ay mahalaga sa buhay-eskwela at buhay-guro. Nakakatawa nga minsan—nagiging “reward meal” ko pa ang Paotsin kahit technically, isa ito sa pinakamurang options sa food court. Kapag break time noon sa pagtuturo at kapag wala akong bagong bugong ay nagkakayayaan kami ng mga kasamang guro at student assistants na mag lunch noon sa Robinson's para kumain ng paborito naming dumpling with rice sa Paotsin. Ang personal na paborito ko ay yung malutong na "Sharks fin" at ang kanin na kulay green na tinatawag nilang "Hainanese Rice". Ito yung pinakamurang option sabay may soy sauce na kakaiba ang timpla at sweet sauce na may chili garlic, damn the best talaga ang combination ng menu na yan, yung sarsa at ang inuming buko juice or black gulaman. At kahit siguro may sweldo na ay dito ko pa rin pipiliing kumain at titikman ang kanilang pinakamasarap na Thai Laksa noodles. Hindi naman kalayuan ang Robinson's sa eskuwelahan kaya kinakaya ang isang oras na lunch papunta at pabalik dahil nakasakay naman ako sa motor ng aking officemate. 

Bakit nga nasabi kong underrated si Paotsin base sa binigay kong pamagat ng blog post?

Kung iisipin, halos ka-level nito ang lasa at konsepto ng Chowking—Asian-style meals, dumplings, at rice bowls. Pero bakit hindi kasing sikat?

Simple lang:

• Walang massive marketing. Hindi sila maingay.

• Kadalasan nasa food court lang, hindi stand-alone stores.

• Wala ring “mamahalin vibe” kaya minsan hindi napapansin.

Pero kung alam mo, alam mo. At kung natikman mo, malamang naging suki ka rin tulad ko.

Ang Menu: Murang Pagkabusog, Malaking Kasiyahan

Isa sa pinaka-astig sa Paotsin ay hindi needed ang 200 pesos para mabusog. Narito ang ilan sa mga bida sa menu:

1. Shark’s Fin Dumplings

Okay, hindi talaga shark’s fin ’yan—but the flavor? Nasa tuktok. Ito ang signature ng Paotsin. Malasa, juicy, at swak sa kahit anong dip.

2. Pork Dumplings

Soft, savory, at perfect sa mga gustong light pero satisfying.

3. Shrimp Wanton

Classic, simple, pero panalo. Swak sa mga health-conscious kuno pero gutom pa rin.

4. Fried Dumplings

Para sa mahilig sa crunchy. Lalo na kapag sinawsaw mo sa kanilang chili sauce—ibang level.

Pet Shop Boys - The Dumpling Song

5. Hainanese Rice, Lemak Rice, and Seafood Rice

Ito ang sikreto kung bakit ang Paotsin meal ay hindi nakakasawa kahit araw-araw. Malasa, aromatic, at may kakaibang linamnam na hindi mo makukuha sa plain rice. Honestly, dito pa lang sulit na. Ang lemak rice ay puting kanin na iniluto sa coconut milk and topped with crispy fried garlic and dilis

6. Laksa at Thai Peanut Noodles

Kung gusto mo ng slurp-sarap at may konting anghang, ito ang best choice. Nagbibigay sila ng Asian street food vibes na affordable.

7. Tzipao

Isang pritong, malasadong dumpling na may iba’t ibang malinamnam na palaman tulad ng Char Siu Pork, Sesame Noodle, Sichuan Pepper Beef, o Yellow Curry Chicken. Isa itong malambot na tinapay na may palaman sa loob at iba-iba ang lasa, pero hindi ito kanin mismo.

8. Potstickers

Ang “potstickers” ay ang kanilang pan-fried dumplings. Isa itong partikular na uri ng dumpling sa kanilang menu na kilala sa malutong at ginintuang ilalim at malambot, makatas na palaman.

Kung may isang tunay na specialty ang Paotsin, iyon ay ang sikat nilang dumplings + flavored rice combo—isang pagkaing hindi lang swak sa budget kundi punô rin ng lasa. Sa totoo lang, sa presyong abot-kaya, hindi mo aakalain na ganito kasarap ang kanilang offerings. Kaya lang, nananatiling underrated ang Paotsin dahil tahimik itong gumagana: walang hype, walang ingay, walang pa-fancy branding. Pero pag dating sa sulit, malasa, at pang-araw-araw na pagkain—lalo na para sa mga estudyante at guro tulad ko—Paotsin ang isa sa mga tunay na MVP ng mga food court sa Pilipinas. Sa huli, hindi naman palagi ang pinaka-sikat ang pinaka-masarap; madalas, ang tunay na bida ay nasa simpleng sulok lang—at para sa akin, isa roon ang Paotsin. I really miss those days and it becomes a nostalgia.

Kaya Paotsin, baka naman? 

Pinoy Kanto Style Basketball

Kanto-style basketball craze

Nagsisimula ang isang tipikal na Pinoy kanto-style basketball game sa sandaling unti-unting naglalabasan ang mga tambay. Bilang isang “professional” player ng kanto brawlsketball, susubukan kong ilarawan kung paano nga ba nagbubukas ang laro ng mga tambay noong early 2000s—at kung ano talaga ang itsura ng isang tunay na Pinoy basketball court.

Noong early 2000s, hindi pa uso ang mga “covered court” sa kung saan-saang barangay. Karamihan sa atin ay literal na binababad ang balat sa tindi ng araw, kaya nga tinatawag ngang Solar Sports ang mga laro noon—sapagkat ang sikat ng araw ang tunay na MVP. Isa ako sa mga biktima. Yung corner shot na sobrang silaw, na kahit perfect form mo, malaki pa rin ang chance na sablay dahil dinaig ka ng araw.

Syempre, hindi kailanman mawawala sa isang Pinoy court ang sari-sari store. Bakit nga ba? Kasi perpektong negosyo ito. Hindi nauubos ang suki—may bibili ng yosi, ice tubig, softdrinks (lalo na kung pustahan), energy drinks, tsitsirya, kornik, at kung ano-ano pang panggatong sa paglalaro. Kung medyo may kaya ang puhunan, may BBQ at kwek-kwek pa. At siguradong patok yan, lalo na kapag gutom na ang mga naglalaro pagkatapos ng isang intense na game. Kaya naman halos lahat ng basketball court sa Pilipinas, may tindahan sa gilid—parte na siya ng kultura.

Isa pang hindi mawawala ay ang mini-entablado. Ito ang stage na ginagamit para sa opening ceremony tuwing may summer league, kung saan tumatambay ang mga guest politician para batiin ang players at magpasikat sa mga botante wag lang uulitin ang speech para sa mga manlalaro katulad ng pamosong linya na "bola muna bago droga" ni Jolo Revilla. Dito rin ginaganap ang awarding sa closing ceremony. Pero kapag walang liga, ang entablado ay nagiging opisyal na tambayan—para sa mga naghihintay ng next game, nagkukuwentuhan, nagyayabangan ng sapatos kahit medyo bopols maglaro, pati mga batang takbuhan nang takbuhan sa paligid.

At siyempre, trademark na sa Pinoy hardcourt ang mga lalaking naka-hubad baro. Dahil mainit? Minsan. Dahil may abs? Kahit wala. Minsan naman ay thirst trap, kahit galing lang sa ukay-ukay ang brief. Kasama rin sa eksena ang klasikong lasing na biglang papagitna sa court at pipigil sa laro. May mga maiinitin din ang ulo na pakialamero—yung tatayo sa gitna ng court para lang mang-inis at manggulo.

Hindi rin mawawala ang mga batang makukulit na nagsho-shooting sa kabilang ring habang ongoing ang full court game sa kabila. Minsan lumilipad ang bola nila sa gitna mismo ng open court, kaya napapagalitan, at may kuya na magbabanta ng “itatapon ko ‘yang bola na ‘yan, isa pa.” May mga batang nadidisgrasya dahil bigla na lang tatawid habang tumatakbo ang mga players. Kaya ayun, iyakan, takbuhan pa-uwi. Ganito ang araw-araw na eksena sa isang barangay court.

At kapag umabot sa init ang laban—lalo na kung dayo vs. homecourt, tapos malaki ang pustahan—diyan na nagiging tunay na brawlsketball ang laro. Makakakita ka ng body wrestling, hardcore defense, at minsan, umaabot talaga sa pisikalan. Ang pustahan? Umaabot pa ng ₱1,000 noon. May napanood pa akong nauwi sa bugbugan at habulan ng kutsilyo at itak. Yung isa pang naka-itak, ang linaw pa ng sabi: “Wag kayong maglaro kung ayaw niyong masaktan,” sabay suksok nito sa kaluban. Pero kadalasan, hindi naman nauuwi sa tunay na saksakan—panakot lang. Pero suntukan? 100% sure, meron ‘yan.

Sa kanya-kanyang bahay, nag-aabang na ang mga manlalaro. Kahit anong ginagawa—kumakain, naghuhugas ng pinggan, o nagpapahinga—kapag may narinig silang tunog ng dribol, automatic: sisilip sa bintana para tingnan kung may bola na at kung may nagsisimula nang magbuo ng laro.

Para naman sa mga hindi sabik sumalang sa unang set, magbobody check muna sila kung kaya ba ng balat nila ang tindi ng araw. Kapag hindi pa kaya, magpapalipas muna hanggang humina ang sikat bago sila lumabas.

Noong early 2000s, karaniwan nang nagsisimula tuwing hapon ang basketball game bandang alas-kuwatro. Mainit-init pa, pero kung gusto mo talagang makalaro bago dumami ang players, pipiliin mong sumalang sa unang game—kapalit nga lang nito ang pagiging “Negrito” mo sa pag-uwi. Pero ayos na yun kaysa maubusan ka ng pwesto sa next set.

At syempre, hindi mawawala ang mga alpha players—sila yung tipong kung kelan nila gustong maglaro, yun ang susundin ng lahat. Sila rin yung mga ayaw tumabi kahit tapos na ang isang game. Kahit mandatory na sana ang “next five,” pipilitin nilang sila pa rin ang susunod. Alam na alam yan ng mga considerate players na wala ring magawa kundi maghintay.

Pagdating sa iskoran:

• Race to 24

• Change court pag may nakakauna sa 12

• “Warning” kapag umabot sa 22

• “Last” kapag 23

• “Set game” kapag 24

• At kung gusto pa: “Rebanse!”

Kapag nag-tie: “All last” — pwedeng “race to 3” o “race to 5.”

Kurtis Blow - Basketball

Ang problema lang, memory-based scoring ang mga kanto court. Walang scoreboard kaya madalas nagkakadugasan: may miron na biglang magbabawas ng score ng kalaban, meron ding magdadagdag. Dito kadalasang umiinit ang ulo ng magkabilang team.

Pagdating naman sa injury, staple yan sa kanto basketball:

• Ankle sprain – Yung tatalon ka para kumuha ng rebound, tatapak ka sa paa ng kakampi o kalaban, at pag-landing mo… ayun, tiklop. Tapos sira pa tsinelas mo. Pag-uwi, kukuha ka ng bote ng Coke para igulong sa namamagang bukong-bukong. Hilom nito ay ilang araw hanggang linggo.

• Korbo – Madalas mangyari kapag mali ang pagtanggap ng malakas na pasa. Kapag daliri ang sumalo, may chance itong ma-“korbo” o mabali. Masakit, maga, at magpapahinga ka ng 3–4 weeks. Kaya nga raw, pag naka-sprain ka na, medyo ilag ka nang tumalon sa susunod.

Tapos na ang maliligayang araw ng mga players kapag biglang kumulimlim at parang nagbabadya na ang ulan—alam mong babasain ang court at kanselado na agad ang laro. Kaya naman sa gabi, dasal ng lahat na sana huwag umulan kinabukasan para makapaglaro na naman ng paboritong basketball. Isa ako sa mga taimtim na nanalangin noon. Iba kasi ang saya ng morning game—yung sariwa pa ang hangin at hindi pa umaapoy ang araw.

Noong panahon namin, ang covered court ay pang-mayaman lang. Kung wala kang bubong, tanggap mo na ang init, putik, at ulan. Pero nang maisipan ng mga politiko na “ilayo raw tayo sa droga”—dahil nga bola muna bago droga—unti-unti nilang pinalagyan ng bubong ang mga basketball court sa barangay. Hindi lang yun, nagdagdag pa sila ng electronic scoreboard at 24-second shot clock.

Sa totoo lang, ang laki ng ipinagbago. Ang daming natuwang players. Hindi mo na kailangan mangamba kung uulan ba o hindi—sa covered court, tuloy ang laro, araw man o gabi.

Sa huli, ang kanto basketball ay parang love life—masaya, magulo, puno ng dayaan, at lagi kang may posibilidad na mapilay. Pero balik ka pa rin nang balik. Bakit? Kasi sa court na ’yan, kumpleto ang sangkap ng buhay: may kalaban, may kakampi, may miron, minsan may lasing, madalas may nag-aaway, pero siguradong lagi kang may kwento pag-uwi. Kaya kahit ilang sprain pa ’yan—lalaro at lalaro pa rin tayo. Kanto basketball kasi ’yan, pre. Hindi ’yan basta laro—tradisyon ’yan mapa whole court o half court. 

Bakit Hindi Mo Gugustuhing Magkaroon ng Super Strength Powers?

Bakit mo nga ba pag-iisipang hindi hilingin ang pagkakaroon ng mala-superhero na lakas? Isipin mong isa kang explorer na nakarating sa isang kuweba sa gitna ng malawak na disyerto—pagod na pagod, pero sabik nang makuha ang mahiwagang lamparang matagal mo nang hinahanap. Isang hiling lang ang maaari mong hilingin, at ang unang pumasok sa isip mo ay maging isang makapangyarihang nilalang, kasing lakas ng mga tauhan sa comics at palabas. Pero bigla kang nagdalawang-isip… tama ba talaga na ito ang iyong hiling? Tara, pag-usapan natin ang mga dahilan.

Ano nga ba ang mga dahilan kung bakit hindi dapat maghangad ng mala-superhero na lakas? Ano ang mga negatibong maaaring idulot nito sa buhay mo? Pero bago natin pag-usapan ang mga panganib, unahin muna natin: saan ba talaga nanggagaling ang lakas ng tao?

Kailangan mo ba talagang araw-araw magpunta sa gym at magbuhat ng mabibigat na weights? Kailangan ba ng malalaking muscles para maging malakas ang suntok at sipa mo? O baka naman ang sikreto ay makagat ka ng radioactive na insekto o makasalubong ng isang magic wizard?

Sa totoo lang, hindi naman lahat ng lakas ay nakikita sa laki ng muscles.

Hindi naman lahat ng muscles ay pare-pareho, dahil binubuo sila ng dalawang uri ng muscle fibers. Meron tayong type I o slow-twitch fibers, na ginagamit para sa endurance, at type II o fast-twitch fibers, na responsable naman para sa physical strength.

Kapag mas marami kang muscle fibers, mas mataas ang potensyal mong maging malakas. Kaya nga may mga tao na kahit payat tingnan, ubod ng lakas—dahil napakarami nilang muscle fibers.

Pero paano nga ba nagkakaroon ang isang tao ng mas maraming muscle fibers?

Paano mo nga ba made-develop ang natural na lakas ng iyong mga muscles? Siyempre, may mga taong ipinanganak na mas malakas kaysa sa iba—dahil ito’y bahagi ng kanilang genetics. Nasa lahi o pamilya ang posibilidad ng natural na lakas. Kaya may ilan na kahit hindi nag-eehersisyo, tila malalakas pa ring bumuhat, sumuntok, tumalon, o tumakbo nang mabilis.

Pero paano naman iyong wala sa lahi ang pagiging malakas? Sa totoo lang, kahit hindi namana ang lakas, maaari mo pa rin itong ma-develop sa pamamagitan ng exercise at tamang diet kailangan lang magkaroon ng disiplina at dedikasyon sa pagkakaroon ng strength training para sa mga type two muscle fibers at endurance training para sa type 1 muscle fibers,  maging member ka sa isang gym at mag-eensayo ka ng kahit tatlong beses sa isang linggo tapos magsimula ka sa calisthenics, powerlifting, at bodybuilding pagkaraan ng ilang buwan ay magbabago na ang katawan mo. Pero paano kung meron kang mahiwagang lampara para mahiling mo ang pagiging malakas hihilingin mo ba na magkaroon ng superhero na lakas.  Malamang ang sasabihin ng marami ay isang malakas na oo kasi nga sino ba naman ang ayaw maging katulad ng mga superhero na nakabuhat ng mga tangke at nakasuntok sa mga kongkretong pader? Sino ba ang ayaw magkaroon ng kakayahang humarang sa napakabilis na tren o kaya magbuhat ng isang napakalaking estatwa? Sa larangan ng Physics ang lakas natin ay dahil sa force o pwersa na nanggagaling sa mga muscle fibers na meron tayo. Ang force ay sinusukat gamit ang newtons at ang average na suntok ay may pwersa na 2,500 newtons. Pwede itong magawa sa isang punching bag at pwede rin ito magawa ng isang boksingero habang nakikipag sparring. Pero kung ang gusto mo ay makabutas ng isang konkretong pader ay kailangan mong magkaroon ng superpowers para makagawa ng 250,000 newtons na pwersa, ibig sabihin ay dapat i-multiply mo ng 100 times ang lakas ng isang average na tao at yun ang lakas ng isang super hero at dahil muscle fibers natin ang ginagamit pa rin kung meron tayong sobra-sobrang lakas ay kailangan nating kumain ng napakarami. 

Para magkaroon ng enerhiya, sinusukat natin ito sa caloric intake—ang “calorie” ay ang energy na nakukuha natin mula sa pagkain, na ginagamit ng katawan at ng mga muscles. Ang isang ordinaryong tao ay nangangailangan ng humigit-kumulang 1,600 hanggang 3,000 calories bawat araw.

Pero para sa isang tao na sobrang lakas, kailangang 100 times nito—nasa 160,000 hanggang 300,000 calories bawat araw.

Kung ang isang burger ay may 300 calories, kailangan mong kumain ng 1,000 burgers. At kung ang isang burger ay ₱50, aabot sa ₱50,000 kada araw ang gastos mo sa pagkain.

Rocksteddy - Superhero

Kaya ba ng bulsa mo yung gastos? Kaya ba ng tiyan mo ang 1,000 burgers kada araw? Paano naman yung katawan mo sa pagkain pa lang ng ganun kadami ay baka di ka na matunawan at kung kaya naman ng tiyan mo baka naman yung mga buto mo joints at ligaments ang di kayanin. Sa lakas ng mga muscle fibers mo yung impact at momentum na mararanasan ng katawan mo ay baka siyang magiging sanhi ng pagkawasak ng ibang parte ng katawan mo. Ang epektong ganito ay lalo lang pinagtibay ng pangatlong Newton's Law of Motion. Sinasabi dito na lahat ng action ay may opposite reaction kung may lakas ka na 100 times ng lakas ng ordinaryong tao at ang action mo ay gamitin ang buong pwersang ito ang reaction naman ay ang buong pwersa na pabalik. Halimbawa na lang na sinuntok mo ang isang tangke at napatalsik ito sa ere dahil sa sobrang lakas mo meron ka ring mararamdaman na ganon din kalakas na pwersa at kung di kayanin ng katawan mo ay tatalsik ka rin o kaya mawawasak na lang. Sa totoo lang kung may lakas ka ng isang superhero ay dapat may iba ka pang superpowers. Dapat super flexible din ang katawan mo at super durable pati super metabolic ay meron ka para magamit mo sa ubod ng daming pagkain. Sa madaling salita ay dapat meron kang super body para makayanan ng super na lakas mo. Sabihin na natin na mapalad ka talaga at lahat na lang sayo ay super ano ngayon ang magiging buhay mo? Mahihirapan ka ba sa paggamit ng mga bagay-bagay sa mundo ng mga ordinaryo. Halimbawa na lang, kakauwi mo lang galing sa eskwela at gutom na gutom ka, naghanap ka ng makakain ng masarap na bulalong luto ng nanay mo.  Pagdating sa bahay ay agad-agad mong pinihit ang doorknob kaso sa sobrang lakas mo ay nasira ito. Malalagot ka sa magulang mo pero talagang gutom ka na, kaya tinulak mo na lang ang pinto at tumilapon ito sabi mo na lang sa sarili mo "bahala na mamaya aayusin ko na lang yan." Pagkatapos nakita mo ung pagkaing nakahain na sa mesa. Kumuha ka ng plato saka kutsara, pati na rin baso pero pagkahawak mo pa lang sa mga bagay na iyon ay nabasag at nayupi lahat. Hindi mo na ito pinansin at hihigop ka na lang ng masarap na sabaw pero mainit pa ung ulam kaya hinipan mo. Isang buga mo pa lang ay talsik lahat ng pagkain pati sabaw ay nag-evacuate sa lakas ng ihip mo. Nag-aalala ka na dahil sa dami ng kalat at nasirang gamit na aayusin mo kasi gutom ka talaga. Buti na lang nakita mo ang isang buto ng bulalo na may konting laman wala ka ng magawa kundi kainin ito na parang chicharon. Napansin mo na yung mga particles ng ulam na ay nasisinghot mo bigla na lang di mo mapigilang mahatsing ng malakas napapikit ka sa atching mo at pagbukas ng iyong mga mata ay sira na ang bahay ninyo at pati na rin ang mga bahay hanggang kanto.

Hay talagang papalayasin na ako dito, ang nasabi mo na lang sa iyong sarili kung problemado ka na sa paggamit ng mga bagay-bagay ay paano na kung kailangan mong makisalamuha sa mga ordinaryong tao? Kunwari na lang pag-uwi mo isang araw ay nakita mo ang mga taong mahalaga sayo. Nagmano ka sa mga magulang mo at ' mo namalayan na nayupi mo ang mga kamay nila. Sa dining room ay naroon ang ate mo at tinapik mo naman siya sa balikat at para siyang napukpok ng malaking martilyo. Si bunso napadaan at nakipag five sayo kaya siya ay tumilapon papunta sa labas ng bahay. Nakaupo ka sa sala at dumating ang best friend mo at nakipag fish bump kaya tumalsik siya na para bang hinampas ng malakas. Sa huli ay dumating naman ang kasintahan mo niyakap mo siya at sa isang iglap ay napilipit ang katawan niya nakapikit ka pa na nagbigay ng halik sa labi at pagdilat mo ay wala ng ulo ang minamahal mo napasigaw ka na lang ng hindi mo namamalayan at dahil sa sigaw mo ay nagkaroon ng lindol na ikinamatay pa ng ibang tao. 

Kapag sinabayan pa natin ito ng konsepto ng pressure, mas maiintindihan mo kung bakit delikado ang mala-superhero na lakas. Kapag gumamit ka ng kamao, kamay, o paa—mga bahagi ng katawan na may maliit na surface area—nakakalikha ito ng napakalaking pressure, minsan umaabot pa sa megapascal.

Ibig sabihin, kung may bumabagsak na eroplano at sinubukan mo itong itulak, sapat ang pressure ng kamay mo para buksan o sirain ang bahagi ng eroplano. Oo, maaari mong mailigtas ang ilang pasaherong nakatalon bago sumabog ang eroplano… pero kapag sinalo mo naman sila, may posibilidad na mabali ang katawan nila dahil sa sobrang pressure. At isipin mo na lang—kung manununtok ka o maninipa ka ang super pressure na nadudulot mo ay magiging mapinsala. Ang suntok mo o sipa ay makakabukas ng katawan. Wala ka ng kalaban na madadala sa mga kapulisan lahat sila ay patay agad at ikaw ngayon ang magiging wanted. Pero syempre ang sasabihin mo ay makokontrol ko naman ang aking lakas, ang totoo napakahirap gawin ito ng habang buhay mas mataas ang tyansa na hindi mo ito magagawa at imbes na maging idolo ka ng mga tao ikaw ang magiging public enemy number one. Dahil dito pwedeng maging anxious ka at takot.

Ayaw mong makasama ang ibang tao, ayaw mong makasakit ng tao, at maaaring mas gusto mo pang mapag-isa. Superhero ka nga pero mamumuhay ka na parang isang ermitanyo. Ngayon meron kang hawak na mahiwagang lampara at pwede mong hilingin na magkaroon ng lakas ng isang superhero ay dapat na magdalawang isip ka. Huwag mo gawin, siguro ang hilingin mo na lang ay magkaroon ka ng dedikasyon, pasensya, at disiplina para mag-ensayo sa gym at mag body building.