Balik-tanaw uli tayo mula dekada ’60 hanggang dekada ’90—panahong ang pagtahak sa mga kalsada ay isa sa pinaka-malikhaing anyo ng kalakalan sa pre-teknolohikal na Pilipinas: ang mga naglalakong vendor. Bitbit ang kanilang mga baka o kalabaw, naglalakbay sila mula bayan hanggang bayan, dala ang samu’t saring walis tambo, duyan, at iba pang kagamitang hinabi ng sariling kamay. Sa loob ng tatlong dekada, umusbong at umigting ang kanilang hanapbuhay, at naging mataas ang pangangailangan sa kanilang mga produkto.
Ngunit pagsapit ng dekada 2000 hanggang sa kasalukuyan, unti-unting naglaho ang ganitong tanawin. Kasabay ng pag-usbong ng teknolohiya sa paglalakbay at kalakalan, naging anino na lamang sila ng nakaraan. Tinatawag silang mga “viajeros”—mga mangangalakal ng makalumang panahon, sakay ng karitong hinihila ng kanilang alagang hayop. Habang lumilipas ang mga taon, palitaw nang palitaw ang katotohanan: paisa-isa na lamang silang natitira, at ang mga buhay pa ngayon ay nagsisilbing huling bakas ng isang lahing nalulunod sa agos ng modernisasyon.
Noong kabataan ko mid-80s marami pa in akong nakikitang katulad nila na naglalakbay kahit sa delikadong highway sa ka-Maynilaan makapagbenta lamang ng kanilang mga hinabing produkto. Hindi ito yung tipong sisnisigaw ang kanilang dalang produkto. Tahimik lamang silang dumadaan sa kalye niyo ngunit tmay kabagalan. Mga nanay at lola natin ang kadalasang bumibili ng kung ano sa mga Viajeros. Tandang-tanda ko pa noon nang bumili ang aking lola ng kahoy na bangkito para may maupuan siya habang nagpapalamig sa tapat ng aming bahay.
Noong araw sa Pilipinas, ang kaluskos ng kahoy na gulong sa alikabok ng kalsada ang hudyat ng pagdating ng isang Viajero. Mabilis na tatakbo ang mga bata palabas, puno ng pananabik ang mga mata, habang hila-hila ng baka o kalabaw ang karitong puno ng mga gamit para sa bawat tahanan. Ang mga Viajero ay mga naglalakong dala ang payak ngunit mahalagang bagay: walis tambo, tabo, dust pan, bunot na pampakintab ng sahig, salamin na sumasalamin sa buhay-Pilipino, duyan na sumasayaw sa hangin na parang awit ng paghele, at kung anu-ano pang pang-araw-araw na gamit. Kung tutuusin, sila ang unang Lazada at Shopee ng Pilipinas—hindi mo nga lang kailangang mag-checkout online, kundi maghintay ng kalabog ng baka at ingay ng lumang gulong sa kalsada. Nagsimula ang kanilang kasaysayan noong dekada ’60, panahong simple at personal ang kalakalan—hindi makina ang nagpapagalaw kundi hayop at tiyaga ng tao. Tatlong dekada silang umunlad, naging tulay ng kabuhayan sa mga baryong malayo sa pamilihan. Ngunit nang sumapit ang bagong milenyo, unti-unting naglaho ang kanilang presensya. Kasabay ng pag-usbong ng modernong transportasyon at tindahan, ang Viajeros ay naging alaala na lamang. At sa ilalim ng kanilang pagkawala, naroon ang masakit na tanong—ang bigat ng kariton na pasan ng baka o kalabaw, ang mahabang lakad sa ilalim ng matinding araw, isang anyo ng kalupitan sa hayop na hindi na matanggap sa kasalukuyan. Ngayon, ang mga Viajeros ay nananatili na lamang sa ating gunita—isang paalala ng panahong mabagal, payak, at tunay na makatao ang kalakalan.
Color It Red - Paglisan
Nasaan na nga ba napunta ang mga Viajeros? Marahil ang iba’y napasok sa palengke, ang ilan ay naghanap ng bagong kabuhayan, at ang iba nama’y tuluyang naglaho sa paglipas ng panahon. Pero kung iisipin, baka hindi naman talaga sila nawala—nagbago lang ng anyo. Ang mga kariton ay naging delivery truck, ang mga baka ay napalitan ng motorsiklo, at ang sigaw na “walis, tabo, bunot!” ay naging notification na “Add to Cart.” Ang mga Viajeros ay hindi naglaho—nag-transform lang para sumabay sa modernong panahon.
Ang huli akong nakakita ng mga Viajeros ay nung nagbibisekleta pa akong noong 2023, kamakailan lang naman at marami sila sa General, Trias, Cavite, matatapuan sila malapit sa palengke at simbahan ng San Francisco de Malabon sa bayan ng Heneral Trias.
Malayo na sa kanilang kasaganang kalakalan noong ikalawang kalahati ng nakaraang siglo, nilamon na ng mabilis na pagbabago ng panahon ang mga tradisyunal na viajeros. Ang kanilang makalumang paraan ng pagtitinda ay lalo pang pinapabigat ng kakarampot na kita na hindi sapat bilang kabayaran sa kanilang payak at malungkot na pamumuhay. Kaya kung sakaling makasalubong ka pa ng isa, bigyan mo sila ng pagpapahalaga—sapagkat maaaring iyon na ang huli mong pagkakataon.
May isang kaluluwang dumating sa purgatoryo. Pagkatapos ng mahabang paglilinis ng kaluluwa sa kanyang mga kasalanan sa lupa siya’y pinapunta sa tarangkahan ng langit. Doon, nakaupo si San Pedro, hawak ang malaking susi at tila ba sabik sa bagong tsismis.
San Pedro: “Anak, bago ka makapasok, saan ka nanggaling?” Nagsasalita si San Pedro sa lengguwaheng Aramaic pero naiintindihan ito ng bawat nakakausap niyang kaluluwa.
Kaluluwa: “Sa Pilipinas po… mahal kong bayan, pero kilala sa korapsyon, trapik, baha, at pulitika na walang katapusan.”
Napangiti si San Pedro, parang may tinatagong magandang balita.
San Pedro: “Hindi mo ba alam? Sampung taon nang binabaha ng yaman ang Pilipinas! Wala nang pulubi sa kalsada, wala nang trapik, walang baha. Ang ekonomiya? Isa sa pinakamabilis ang paglago sa buong Asya. Ang mga Pilipino? Lahat may disenteng trabaho. At higit sa lahat, halos wala nang krimen. Ang iilan? Sitcom na lang ang dating. Kaya nga’t ang matagal nang Chief PNP—si General Coco Martin! Ganda ng palakad, parang teleserye, pero sa totoo lang, seryoso at disiplinado.”
Namilog ang mata ng kaluluwa, halos mahulog ang panga.
“Diyos ko! Sino po ang naghatid ng ganitong milagro?”
Tumawa si San Pedro nang malutong.
“Anak, hindi mo ito paniniwalaan. Pero labinlimang taon nang pinamumunuan ng Republika mo ni President Nadine Lustre, at ang kanyang katuwang ay si Vice President Jolina ‘Krung-Krung’ Magdangal. Gusto sila ng masa eh, at aba’y tunay na women empowerment! Kahit tumatanda na si President Nadine, nananatiling maganda at matatag. At si Jolina? Aba, mukhang bata pa rin, parang hindi kumukupas ang glow!”
Kaluluwa: "putangina! talaga po ba?". Nagulat ang kaluluwa sa nabitiwan niyang pananalita.
San Pedro: "Nak gusto mong ibalik kita sa purgatoryo ng 200 taon? Mag-iingat ka sa mga nabibitawan mong salita dito sa langit Nagkalat ang mga "Ophanim" dito at dinig ka nila kahit gaano sila kalayo.
Kalululwa: "Patawad po San Pedro, hindi lang po talaga ako makapaniwala sa inyong mga rebelasyon tungkol sa bansa ko. Paanong magiging presidente si Nadine Lustre at Jolina Magdangal, paano sila nagkaroon ng interes sa pulitika? at.. at.. si Coco Martin, chief PNP ng Pilipinas? "
Pero hindi pa tapos ang rebelasyon.
“Sa teknolohiya, anak, may bagong imbensiyon na rin! Ang mga cellphone ngayon, may magnetic guard na nakakabit sa palad ng tao—hindi na puwedeng manakaw o masnatch. At ang flashlight feature? Aba’y hindi na ordinaryong ilaw—laser na! Kaya kung maglalakad ka sa dilim, hindi lang maliwanag, kundi protektado ka pa. At sobrang baba na rin ng krimen sa bansa mo iho, sapagkat ang lahat ng tao sa bansa ay nakakaginhawa na sa kanya-kanyang buhay. Malapit na rin maungusan ng Pilipinas ang yaman ng bansang Luxembourg at ang kasiyahan ng buhay sa Netherlands at Denmark. Ibang-iba na ang Pilipinas.
Napaiyak ang kaluluwa, hindi makapaniwala sa mganaririnig ng kanyang mga tainga. Ngunit may tanong pa, medyo may kaba.
“Eh… may DDS pa po ba? May Marcos at Duterte pa?”
Tawanan ang sumabog mula kay San Pedro.
“Wala na, anak. Simula nang mawala ang kanilang pangalan sa politika, umangat ang Pilipinas. Wala nang DDS, wala nang bangayan, wala nang dilawan o pulahan. Iisa na lang ang kulay—kulay ng kapayapaan at pag-asa.”
At sa sobrang saya, halos kumanta ang kaluluwa: “Ang Pilipinas ay paraiso na rin!”
Tinapik siya ni San Pedro bago siya pumasok sa langit.
“Tandaan mo, anak: hindi lang lider, kundi lahat ng Pilipino ang nagising at nagkaisa. Kaya nga’t kahit dito sa langit, trending ang Pilipinas. Isang biro ng Diyos na natupad: ang dating pangarap, naging realidad.”
At doon, sa ilalim ng kampana ng mga anghel, naglakad ang kaluluwa papasok sa paraiso—dala ang ngiti ng pag-asa para sa isang bayang minsang sugatan, ngunit ngayo’y naging alamat ng tagumpay.
'They gave me a machine gun, but I don't wanna hurt no one'
Sa bawat sulok ng mundo ngayon ay may kaguluhang nagaganap at maraming sibilyan at inosente ang naiipit sa kanya-kanyang hidwaan ng magkabilang panig—mga digmaang nagsisindi ng luha at dugo sa iba’t ibang bayan. Sa Ukraine at Russia, patuloy ang pagbagsak ng bomba na tila ulan ng bakal, winawasak ang mga tahanan at kinabukasan ng milyun-milyong inosente. Sa Palestine at Israel, bawat putok ng baril ay kumikitil hindi lamang ng buhay kundi ng pag-asa ng mga batang dapat sana’y naglalaro sa lansangan. Sa Sudan, nagiging abo ang mga pangarap dahil sa digmaang sibil na walang tigil, habang sa Myanmar ay dinudurog ng diktadura at karahasan ang tinig ng mga mamamayan. Sa Syria, halos isang dekada nang tinutudla ang lupaing dati’y puno ng kasaysayan at kultura, ngayo’y tinatakpan ng abo at alikabok ng kaguluhan. At sa Democratic Republic of Congo, matagal nang sinasakal ng digmaan ang yaman ng kalikasan at ng kanyang mga tao, pinipilit silang mabuhay sa gitna ng walang katapusang alitan. At hindi lamang sila—marami pang bansa ang dumaraing, mga tinig na natatabunan ng ingay ng kanyon. Ito ang mukha ng ating panahon: isang mundo na sa halip na maghilom ay patuloy na nahahati, at sa gitna ng lahat ng ito, ang tunay na talo ay hindi ang mga sundalo lamang, kundi ang mga bata, kababaihan, at pamilyang ordinaryong naiipit sa giyerang hindi naman kanila.
War has always been painted as glory, as honor, as a necessary evil to secure peace, but if we peel away the banners, the uniforms, the speeches of leaders, what remains is the quiet truth: no one wins in war. Sa bawat putok ng baril ay may ina na nawawalan ng anak, may pamilya na binabasag, may lupaing nakakapitan ng dugo. Soldiers march not for themselves but for the commands of powers who sit comfortably far from the battlefield, men in suits deciding which lives are worth sacrificing, crafting illusions of patriotism while the ordinary people bleed. Ang mga sundalo, kabataan, manggagawa, magsasaka—sila ang isinusugo, sila ang nagiging bala ng giyera na hindi nila pinili. They are made to believe that they are fighting for their country, but in truth, they are pawns in someone else’s chessboard, manipulated to clash with brothers and sisters they might have shared bread with in another life. Ang totoo, ang digmaan ay negosyo, larong politikal, isang madilim na sayaw ng kapangyarihan na ang bayad ay buhay ng mga inosente. And when the smoke clears, what remains is not victory but silence, ruins, and the grief that outlives generations. Let us not be fooled into thinking there is triumph in war; only the powerful win while the powerless are buried. Kaya’t paalala ito: huwag nating hayaang ipaglaban ng dugo ng mga tao ang laban na hindi kanila. This war, any war, is never the people’s war—it is the war of a few, paid for by the many. And when history turns its pages, may we remember that peace can never be built upon the bones of the voiceless.
I'm the author of this blog, and if you know, I've always been sentimental about these happenings all over the world, and what makes me write more is when I hear a song connected to these current world events. This song gives me the right energy to write what's in my head saying that we are all victims in any kinds of war and all those powerful individuals, sila lamang ang nakikinabang sa salpukang pulitikal at walang tigil na nilolooban ang mga utak ng kanilang mga sundalo tungkol naman sa pagiging patriotic. That is all false patriotism, indeed.
Badflower - Machine Gun
Badflower’s haunting song “Machine Gun” echoes like a cry from the trenches, a reminder that when weapons speak, it is never just the soldiers who bleed. The sound of gunfire does not only tear through the air—it pierces the lullabies of children, silences the laughter of women, and scatters the cries of animals who know no politics, no borders, no cause to kill for. Sa bawat pagpindot ng gatilyo, hindi lamang bala ang lumalabas kundi ang hinaharap ng mga inosente, winawasak ng digmaang wala namang tunay na kahihinatnan.
Ang kantang “Machine Gun” ng Badflower ay tila hiyaw ng manunulat ng kanta at ang bokalistang si Josh Katz tungkol sa walang saysay na putukan. Sa bawat liriko, maririnig ang bigat ng kalooban, ang pagkawasak ng tao sa kamay ng kapangyarihang gumagamit ng dugo bilang puhunan. Para itong salamin ng digmaan—hindi lamang tunog ng bala ang maririnig kundi ang pagguho ng inosenteng pangarap, ang tinig ng mga bata na natututo ng takot kaysa ng pag-ibig, ang mga yakap ng ina na nauuwi sa pagluluksa. Ang machine gun dito ay hindi lang armas—ito’y simbolo ng paulit-ulit na siklo ng karahasan na nilikha at pinananatili ng iilang makapangyarihan, habang ang masa ay ginagawang mga pawn na tila wala nang sariling boses.
Paano titigil ang mga digmaan? Titigil lamang sila kung matututo tayong kilalanin na ang kalaban ay hindi kapwa tao, kundi ang kasakiman at ambisyon na nagtatakip sa anyo ng ideolohiya. Kailangan ng pagkakaisa ng mga tao, ng lakas ng kolektibong tinig na magsasabing: “Hindi namin laban ito.” Kapag tumanggi na tayong magpagamit, kapag pinili nating magtanim kaysa pumatay, maghilom kaysa maghiganti, at mag-usap kaysa magbato ng bala—saka lamang malulunod ng kapayapaan ang tunog ng mga baril.
Bahagya muna natin iiwan ang mga nostalgia writing upang bigyang daan ang issue sa korapsiyon. Minsan lamang tayo magsulat ng mga ganitong post tungkol sa pulitika pero dahil nagkakaroon na ng mini revolution sa mundo ng social media tungkol flood control program na kinukurakot ng mga walang halang na bituka ng mga contracor at pulitiko nais kong isulat ang aking mga hinaing at galit. Nagkataon pang may nakita akong video ng isang lolo na naghahanapbuhay lamang ngunit kinuha ang kanyang kariton kung saan naroon ang kanyang kabuhayan. Mas lalong nagdingas ang aking layunin na magsulat tungkol dito. At sa ganitong paraan mas marami sanang makabasa at malaman ang totoong estado ng bansa sa kasalukuyan,
Para sa akin indi siya nagbabanat ng buto para sa kayamanan, kundi para sa hapag-kainan. Sa isang kariton na de-kalawang, nakalambitin ang pag-asa ng isang pamilya. Doon siya kumakapit— ang kanyang kabuhayan, sa kanyang mga inilalakong laruan, at kung anu-ano pa sa araw-araw Hindi mo nga alam kung magkano lang kinikita ng matanda, bigla pa itong nahila ng mga pulis o mga tauhan ng mga MMDA. Sa video tuluyan nga itong nakumpiska habang nakikipaghilahan pa si lolo sa kanyang kariton ngunit mas marami ang mga taong tanggalan ng kabuhayan si lolo. Para bang ang kasalanan ay ang pagiging mahirap, at ang krimen ay ang magtangkang mabuhay sa sarili mong pawis.
Habang sa mga bulwagan ng kapangyarihan, milyon-milyon ang nilulustay na dapat sana’y pananggalang sa baha. Ang pondo ng flood control program—pumipintig na ugat sana ng bayan tuwing dumarating ang bagyo—naging ginto sa mga alahas, naging mamahaling bag na pang-instagram ng mga anak ng kontratista, naging alak sa baso ng kanilang magagarbong salu-salo. Sa bawat nilustay nilang piso, may isang bangka ng mahihirap na lulubog sa baha. Sa bawat mamahaling sapatos na binili nila, may isang lolo na nawalan ng kabuhayan.
Ganito ang larawan ng ating bansa—kung saan ang dukha’y pinaparusahan, at ang magnanakaw sa gobyerno’y pinararangalan. Walang bagyo ang kasing lupit ng sistemang ito. Sapagkat hindi ulan ang nagpapalubog sa atin, kundi ang kasakiman.
Ang pondo para sa flood control program—na dapat sana’y panangga sa baha, tagapagsalba ng buhay, at lunas sa hirap—naglalaho sa bulsa ng iilan. Hindi mo maririnig ang lagaslas ng tubig na malayang dumadaloy sa estero, kundi ang lagaslas ng salaping dumudulas sa mga kamay ng mga kontratista. Ang mga anak nila, naglalakbay sa Europa, nagpopose sa mga engrandeng kapehan at restaurant sa magagarang siyudad ng Europa, nagmamasid sa aurora ng ibang bansa—samantalang ang ating mga lolo ay pinagmamasdan lamang kung paano binabaklas ang kanilang tanging kabuhayan sa kalsada.
Gloc 9 - Upuan
Isang kariton laban sa isang milyon. Isang lolo laban sa isang dinastiya. Ganyan kabigat ang timbangan sa bansang sinakal ng sariling kasakiman. Kung gaano kabilis kumpiskahin ang isang maliit na hanapbuhay, ganoon kabagal ang pag-usad ng hustisya laban sa mga tiwaling kontratista. Ang bata sa kariton, gutom; ang anak ng opisyal, nagtatapon ng pagkain. Ang matanda sa lansangan, pagod; ang mga “princesa” ng proyekto, nagpapalit ng bag na kasing-halaga ng isang maliit na baryo.
At sino ang nagdurusa? Ang taong dapat sana’y binibigyan ng proteksyon. Ang bayan dapat na sana’y nakakaahon tuwing may malalakas na unos. Sa bawat baha, hindi lang tubig ang dumadaloy kundi galit ng sambayanan. Sapagkat ang pondo’y hindi naging pader laban sa delubyo, kundi naging tulay para sa mas marangyang pamumuhay ng iilan.
Ngunit kahit gaano kalakas ang hangin ng kanilang kapangyarihan, may bagyong hindi nila kayang pigilan—ang kapangyarihan ng pagsusulat. Katulad ng Ubas na may cyanide: maliit, tila payak, ngunit nakakayanang lasunin ang dambuhalang halimaw ng katiwalian. Ganyan ang panulat—mahina sa tingin, ngunit kayang tumagos sa buto ng lipunan. Sa simpleng stroke ng pluma, itinumba ni Dr. Jose Rizal ang dambuhalang imperyo ng mga Kastila. Walang baril, walang bala—tinta lamang ang kumitil sa kapalaluan ng mananakop.
At ngayon, sa harap ng mga kontratistang kurakot, sa mga anak nilang nagpapakasasa sa luho habang binabaha ang mga maralita, tayo’y muling tinatawagan ng panulat. Dapat nating ibunyag ang kanilang pangungurakot. Dapat nating ipamukha sa kanila na habang sila’y nagtatampisaw sa magagarbong pagkain at alak, ang bayan ay nalunod sa baha ng kanilang kasalanan. Walang dapat itago. Walang dapat palusutin.
Sa bawat salitang ating sinusulat, parang suntok sa kanilang trono. Sa bawat taludtod ng katotohanan, parang apoy na unti-unting sumusunog sa kanilang marangyang bahay na itinayo sa pandarambong. Huwag nating hayaang takpan ng kumikinang na alahas ang kanilang mga kamay, samantalang iyon ang parehong kamay na nagnakaw sa kaban ng bayan. Huwag nating hayaang ituring nilang normal ang pagbili ng mamahaling bag, samantalang sa lansangan ay may batang namamatay sa gutom.
Ang panulat ay hindi lamang tinta—ito’y sigaw ng bayan. Ito’y alaala ng ating mga ninuno, dugo ng mga bayani, at poot ng mga naiwang binaha ng kasakiman. Kung si Rizal ay kayang itumba ang Kastila sa isang aklat, kaya rin nating yanigin ang mga salot ng lipunan gamit ang ating mga salita.
At sa huli, ang kariton ng isang lolo ay hindi lamang kabuhayan—ito’y sagisag ng ating dangal. Sa bawat pagkumpiska rito, dapat tayong tumindig. Sapagkat ang tunay na baha ay hindi ulan—kundi ang walang habas na pagnanakaw ng iilan. At laban dito, panulat ang ating sandata.
May mga pagkakataong nakatitig lang ako sa kisame at naririnig ang mahinang ugong ng bentilador, napapaisip ako: paano kaya kung bigla na lang akong mapadpad sa Siargao? Yes yung sikat na isla sa sariling bansa na lagi kong nakikita sa Instagram posts—puno ng niyog, may mga alon na humahampas sa mga surf board ng mga beginner surfers, at mga foreigner na magaganda't naka-bikini. Sabi ko sa sarili ko, “Ay, paano kung liparin ako ng aking panaginip at nasa baybayin na ng Cloud 9, nakatingin sa mga surfer na parang walang takot sa alon, habang ako’y pretty relaxing lang sa white sand ng islang ito ng Siargao. Pinapanood lang ang bawat galaw ng tao, ang mga tanawin at mga nagagandahang lahi sa iba't-ibang dako ng mundo. Ito na ata ang pinakamasayang pagdayo ko sa aking panaginip. Ayaw ko na atang magising.
Habang iniisip ko ang lahat ng iyon, bigla akong dinagit ng imahinasyon ko. Nasa boardwalk na ako ng Cloud 9, habang ipinapakita ang mga perfect barrel waves. Ang hangin, may dalang halimuyak ng alat at konting drama ng dagat, tipong eksenang puwede mong ilagay sa pelikula. At ako naman, nakaupo lang, nagpapanggap na marunong sumakay ng surfboard kahit sa totoo lang, baka sa unang segundo pa lang ay humampas na ang mukha ko sa ilalim ng dagat. Kahit ngayong tag-ulan iniisip ko ang mga bagay na ito sapagkat wala nang mas gaganda pang panaginip kung hindi maligaw ka sa mga isla ng Pilipinas na talaga nga namang natutunan nang ibigin ng maraming dayuhan. Ito nga yung tinatawag nilang "Siargao curse". The Siargao curse is not actually a curse it is where people who visit the island of Siargao find it difficult to leave, often staying longer than planned or returning permanently due to the island's magic, community, laid-back lifestyle, and breathtaking nature.
Lumipat ako sa Naked Island. Wala itong kahit anong drama. Walang puno, walang tindahan ng buko, walang kahit ano kundi buhangin lang at dagat na nag-aagaw ang kulay ng asul at turquoise sa tubig. Doon ko naisip, “Grabe, ganito pala ang tunay na minimalism.” Ang sarap umupo, humiga, at magpanggap na ako’y isang castaway na nagme-meditate habang ang totoo’y iniisip ko lang kung paano ko iinstagram ang ganda ng lugar dito sa panaginip habang hindi ko pala naisama ang aking cellphone sa mala-paraisong panaginip na to.
Franco - Castaway
Pagkatapos, tumalon naman ako sa Sugba Lagoon. Napakaganda, parang pinitpit ng langit ang emerald na kulay at itinapon ako dito. Ang tubig, mala-kristal, at nakapaligid ang mga bundok na mistulang guwardiya ng kaluwalhatian ng lugar. May mga tumatalon mula sa diving board, sumisigaw bago tumalon, habang ako’y nagdadalawang-isip: “Kung sakaling bumagsak ako nang awkward, may chance kaya na isipin nilang freestyle dive iyon?” Pero siyempre, sa imahinasyon, laging maganda ang bagsak. Pero hindi ko gagawin yun, hindi ako tatalon baka bigla na lang akong magising sa panaginip kong ito. Ayaw ko pang umalis.
At hindi pwedeng makalimutan angMagpupungko Rock Pools. Aba, para itong infinity pool na gawa ng kalikasan, hindi ng mga contractor na naniningil ng milyones at magtatago sa sariling bulsa na galing sa kaban ng bayan. Malinaw ang tubig, kita mo ang bawat galaw ng isda, ang maliliit na hipon at alimango na parang may reality show sa ilalim.
Habang naglalakad ako sa mga daan ng Siargao, nakapila ang mga puno ng niyog sa mapayapang daan. Lahat ng tao, chill. Walang nagmamadali. Walang pakialamanan sa isa't-isa. At ang bawat kanto, may tindang buko juice na parang sinadyang ilagay doon para sa mga gustong magpalamig.
At bigla, bago ko namalayang tuluyan nang nahulog ang puso ko sa isla, dumilat ako. Bumalik ang tingin ko sa kisame. Ang bentilador, umiikot pa rin. Ang alon? Wala. Ang niyog? Wala na rin. Pero sa isip at sa puso ko, ang Siargao ay para bang hindi na lang basta isla—isa na siyang alamat na hindi ko pa nararanasan, pero ramdam na ramdam ko na. At sa susunod, kung papalarin ay hindi na lang siya mamumuhay sa aking mga panaginip.
Habang nakahiga ako sa kama, nakatitig sa mga bitak ng kisame na puno ng bakas ng mga lumang araw, hindi ko maiwasang balikan ang bigat at gaan ng mga alaala. May mga gabing kagaya nito na ang simpleng tunog ng gitara, ang malamlam na tinig ng bandang Paper Kites sa kantang "Bloom" ay tila nagiging susi upang mabuksan ang baul ng mga naipong sugat at ngiti. Ang bawat himig ay parang bulong ng mga bagay na hindi ko nasabi, at ng mga tanong na nanatiling nakabitin sa pagitan ng ating mga katahimikan.
Napaisip ako kung bakit ganoon kalakas ang kapangyarihan ng isang alaala. Paano ang isang ngiti, isang salita, o kahit isang tingin lamang ay nag-iiwan ng bakas na parang nakaukit na sa balat? Hindi ito agad nabubura, at kahit lumipas na ang mga taon, may mga araw na biglang babalik—parang hangin mula sa dagat na may dalang alat at lamig, sumasagi sa aking mga balat, humahaplos, pero minsan ay humihiwa rin.
Naalala ko pa ang gabing huli kitang nakita—hindi dahil malakas ang ulan, o dahil puno ng mga ilaw ang paligid, kundi dahil ramdam ko ang bigat ng isang pamamaalam na hindi binigkas ng mga labi. Ang mga mata mo ang nagsabi ng lahat, at ako, nagkunwari na lang na hindi ko naramdaman ang unti-unting pagbagsak ng mundo ko. Siguro ganoon talaga, may mga taong dumadaan lang upang ipaalala na kaya nating magmahal nang totoo, kahit wala sa hulihan ang kasiguraduhan. Ang ingay ng gabing iyon sa pagtapon ng ating mga toga sa kalawakan ay nagmistulang katahimikan pa rin para sa akin. Bakit nga ba? Bakit nga ba hindi kita kinilala?
At ngayong hawak ko itong lumang artikulo, parang muli kong narinig ang sarili kong mga pangako noon—mga pangakong hindi natupad, mga pangarap na iniwan sa pagitan ng mga pahina ng ating kasaysayan. Ngunit marahil, ganoon talaga ang buhay: hindi lahat ng tao ay mananatili, ngunit lahat sila ay may dala-dalang aral at kirot na magtutulak sa atin para maging ibang bersyon ng ating sarili.
Matutulog na lang muna ako, ngunit bago ko ipikit ang aking mga mata, umaasa akong bukas, sa pagbangon, ay mas magaang na ang dibdib. Sapagkat kahit gaano kabigat ang mga alaala, may araw din na matututunan kong yakapin sila hindi bilang sugat, kundi bilang patunay na minsan, may dumaan sa aking mundo na nagbago sa takbo ng aking puso.
At habang unti-unti nang lumalabo ang ilaw ng lampara sa tabi ng kama at patapos na rin ang kanta, parang ganoon din ang pagkalabo ng alaala ng mukha mo—hindi ko na maalala kung ganoon pa rin ba ang kurba ng iyong labi kapag ngumiti, ang singkit ng iyong mga mata sa tuwing magpapakita ang iyong mga ngiti, o baka naman binabago na ng panahon ang anyo ng lahat. Ngunit ang hindi nabubura ay ang pakiramdam, ang bigat ng dibdib na ngayo’y natutong mamuhay na lamang na may bahid ng iyong mga alaala.
The Paper Kites - Bloom
May kakaibang lungkot ang mga gabing tahimik sa tuwing nagpaflashback ang mga panahong dapat ay nakilala kita. Sa bawat tunog ng electric fan, sa bawat paglipas ng segundo, para bang inaapuhap ko ang mga sagot sa mga tanong na hindi kailanman nasagot. Kung babalikan ko, siguro hindi rin natin kailangan ng dahilan para matapos—dahil may mga kwento talagang isinulat lang upang magsimula, hindi upang matapos. Parang isang kanta na hindi kailanman tinapos ang huling linya, nakabitin, bitin, at doon sa bitin na iyon naroon ang pinakamatamis na sakit.At mararamdaman ang mga pagsisisi sa salitang "sana".
Sa paglipas ng mga taon, natutunan ko ring hindi lahat ng sugat kailangang gamutin. May mga sugat na sadyang mananatili, hindi upang pahirapan tayo, kundi upang ipaalala na minsan, tunay tayong nabuhay—na minsan, may isang taong dumating at binago ang tibok ng ating puso. Ang alaala ay parang tinta sa papel na kahit anong bura, may bakas pa ring naiiwan. Ganoon din siguro ang mga tao: may ilan na maglalaho, ngunit may ilang pangalan at mukha na itatala ng ating kaluluwa na parang lihim na kasulatan na hindi kailanman mawawala.
At kung sakali man na dumating ang araw na muli kong maramdaman ang ganoong klase ng pagmamahal, alam kong hindi na iyon magiging katulad ng dati. Dahil minsan na akong binaha ng isang bagyo ng alaala, at ang iniwan nitong pagkawasak ay nagturo sa akin kung paanong muling tumindig. Ang totoo, hindi ko na hihilingin na bumalik ang mga nawala—sapagkat ang mahalaga, nadama ko, at natutunan kong ang bawat tao ay may kanya-kanyang panahon sa ating mga buhay.
Ngayon, habang isinusulat ko ito, ramdam ko ang bigat ng mga matang gusto nang ipikit. Marahil bukas, sa paggising ko, ang lahat ng ito’y magiging mas magaan. Ang lahat ng alaala ay magiging tila panaginip na lamang, at ako, muling haharap sa araw na may pag-asang kahit saan ako dalhin ng tadhana, may bago na namang liwanag na magpapaalala kung bakit kailangang magpatuloy.
Kamusta na nga ba ang totoong kalagayan ng National Bookstore ngayong digital na ang pagbabasa?
May kakaibang bango ang papel na hindi kayang pantayan ng amoy ng cellphone na umiinit sa matagal na paggamit. May himig ang pagbuklat ng pahina—isang tunog na wari’y huni ng nakaraan, alaala ng pagkabata, at pangakong may matututuhan pa sa susunod na kabanata. At sa Pilipinas, kung may pangalan na agad pumapasok sa isip kapag iniisip natin ang mga aklat at papel, iisa lamang iyon—National Book Store.
When I was a little kid, the mall was never just about ice cream parlors, video arcades, or Sunday window shopping. For me, it was the glowing red and white sign of National Bookstore that always caught my eyes, like a lighthouse guiding me to a place where my imagination could rest and wander. Hindi ko malilimutan ang mga pagkakataon na habang hinihintay ko ang aking mga magulang matapos silang mamili, pumupuwesto ako sa gilid ng estante, dumudukot ng isang libro, at nagbabasa ng ilang pahina na kaya lang ubusin ng limitado kong oras. Hindi ko pa kaya noon bumili ng lahat ng gusto kong basahin, pero sapat na ang ilang minutong iyon upang maramdaman kong lumalawak ang aking mundo. Sa bawat bukas ng libro, parang naglalakbay ako sa pagitan ng mga ideya, at katotohanan ng buhay na pamilyar at sabay na bago.
Tuwing papalapit ang Hunyo, National Bookstore transformed into something even more magical. It became the epicenter of every Filipino student’s rite of passage—the balik-eskwela season. The aisles were filled with families moving around to complete their shopping lists, mothers comparing prices, and children excitedly picking designs of their favorite notebooks. The smell of fresh paper, newly sharpened pencils, and plastic covers blended into an aroma that only school season could bring. Kasama doon ang pagbili ng yellow pad at intermediate pad na paulit-ulit nating inuubos sa klase, mga notebooks na may pabalat ng cartoon characters o inspirational quotes, ballpens na Pilot o Panda, Mongol pencils na halos lahat ay ginagamit, at Crayola crayons na kung minsan ay walong kulay lang pero kapag maswerte, may labing-anim. Pero the best talaga ang aroma ng mga padpapers at notebooks ano? Merong klasik na feeling kapag nakakaamoy ako nito it brings me back to my old elementary classroom kung saan nananahan ang ganitong klaseng amoy ng mga school supplies. May kasama ring ruler, sharpener, pambura, plastic covers para sa libro, glue na may pulang takip na goma, at pencil case na minsan lata, at syempre ang mga love team na celebrity na design sa notebooks hindi mawawala diyan noon sila Marvin at Jolina. Klasik krung-krung yan di ba? Hindi rin nawawala ang cartolina, manila paper, art paper, bond paper, at index cards na laging kailangan para sa mga proyekto at seatwork. Sa bawat pagbili, may kasamang pananabik at kaba, dahil simbolo iyon ng bagong simula—bagong guro, bagong kaklase, bagong mga kuwento sa loob ng silid-aralan.
Yet beyond the aisles of supplies, what I truly cherished was the section of Philippine literature. That was where I discovered the witty and satirical words of Bob Ong, whose sharp humor unveiled the ironies of our society, making me laugh at the absurdities of daily life while quietly nodding at the truths I didn’t realize I was already living. Nariyan din si Eros Atalia, na nagbukas ng pinto sa mga nobelang puno ng katatawanan, katotohanan at mga kapana-panabik na mga dagli o maiikling kwentong may hugot sa hulihan at mapapaisip ka sa tinatalakay niya na parang hinugot mula sa mismong kalye ng ating karanasan. May mga akda rin si Lourd de Veyra na walang takot na sumisilip sa pop culture at pulitika, binubuo ng mga essay na parang usapan ng barkada pero may bigat ng pagsusuri sa lipunan. At siyempre, si Ricky Lee, na sa kanyang mga nobela gaya ng Para Kay B ay nagdadala ng malalim na tanong tungkol sa pag-ibig, kapalaran, at pagkatao.
Ngayong panahon ng internet, social media, at mga search engine na kayang maghatid ng sagot sa loob lamang ng ilang segundo, may puwang pa nga ba ang National Book Store? O isa na lamang ba itong simbulo ng nakaraang unti-unti nang tinatalo ng makabagong teknolohiya?
Buhay na buhay pa rin naman ang National Book Store. Nariyan pa rin ito sa mga mall, sa mga kanto ng lungsod, nakatayo bilang haligi ng ating kulturang pampanitikan at edukasyon. Ngunit hindi maikakaila na hindi na kasing lakas ang daloy ng tao noon kumpara ngayon. Dati, bago magpasukan, puno ang tindahan—mga batang sabik sa bagong notebook na may makukulay na pabalat, mga magulang na abala sa pagbili ng pad paper, lapis, at ballpen, at mga kabataang naghahanap ng pocketbook o komiks para pampalipas-oras. Ngayon, mas marami nang bumibili online; mas madalas ding naka-pokus ang kabataan sa mga e-book, sa mga PDF na madaling ma-download, o sa mabilisang sagot ng Google.
Sa kabila ng lahat, nananatiling may kakaibang bentahe ang pagbasa ng aklat. Kapag nagbabasa ka ng libro, mas malalim ang iyong pagkaunawa dahil nakapokus ka—walang ads, walang notification, at walang biglaang tukso ng walang katapusang pag-scroll. May bigat at dignidad din ang isang aklat, dahil hindi lamang ito basta papel kundi isang sining; ramdam mo ang bigat nito, ang disenyo ng pabalat, at higit sa lahat ang dedikasyon ng may-akda. Mas maaasahan din ang impormasyong dala nito, sapagkat dumadaan ito sa proseso ng pagsusuri, editing, at paglalathala, kumpara sa internet na madalas ay puno ng pekeng balita at opinyong walang basehan. Higit pa rito, may kasamang emosyon at karanasan ang bawat paghawak ng libro—parang paghawak ng kasaysayan na may mga alaala sa bawat pahina, maging iyon ay mga marka ng highlighter, mga sulat sa gilid, o simpleng tiklop sa dulo ng pahina na nagsisilbing tanda ng isang mahalagang bahagi.
The Beatles - Paperback Writer
Ngunit paano kung puro online na lamang tayo umaasa? May mga bitag din ito na hindi natin maikakaila. Totoo na mabilis kang makakahanap ng sagot, ngunit kadalasan ay mababaw at kulang sa lalim ang nakukuha mong impormasyon. Madali ring kumalat ang maling balita dahil kahit sino ay maaaring mag-post nang walang masusing pagsusuri. Bukod pa rito, ang walang tigil na screen time ay nagdudulot ng pagkapagod ng isip—isang kalituhan at pagkahapo na kadalasang nauuwi sa kawalan ng gana na magbasa ng mas mahahabang teksto. At marahil ang pinakamalaking disadvantage ay ang pagkawala ng disiplina; sa internet, sanay tayo sa lahat ng bagay na “instant,” ngunit sa libro natututo tayong maghintay, magtuon, at maglakbay sa bawat pahina na may kasamang pasensya at lalim. Ang libro ay ginagawang koleksiyon din ng mga taong mahilig talaga magbasa at minsan ay pinagagawaan pa talaga sila ng mga book shelves. Espesyal ang mga libro para sa mga book worm.
Maraming nagsasabi na ang mga Pilipino ay hindi na nagbabasa. Pero kung papasok ka sa isang sangay ng National Book Store, makikita mo pa rin ang mga batang nakatayo sa harap ng shelves ng Wattpad novels, ang mga estudyanteng bumibili ng reviewer, at mga magulang na namimili ng self-help books kagaya ng mga cook books. Buhay pa rin ang aliw na dulot ng pagbabasa—ngunit nagbago na ang anyo. Dati, pocketbooks at komiks; ngayon, mga inspirational, Wattpad-based stories, at manga. Yan ang kadalasang makikita mo ngayon sa National Bookstore, pero mas gugustuhin ko pa rin ang nga kwento na galing sa mga witty novels.
Sa madaling sabi: hindi nawala ang interes, nag-iba lang ang format.
Hindi maikakaila na bumaba ang sales ng mga aklat kumpara sa ginintuang panahon ng 80s at 90s. Ngunit hindi ibig sabihin nito na tuluyan nang mawawala ang National Book Store. Sa katunayan, patuloy pa rin itong lumalaban—dahil hindi lang sila nagbebenta ng libro, kundi pati school supplies, art materials, stationery, at iba pang gamit na bahagi ng buhay estudyante at manggagawa.
Gayunpaman, may banta. Darating kaya ang panahon na mawawala na ito, gaya ng mga sinehan na tinatalo ng Netflix? Posible. Ngunit kung mangyayari man iyon, hindi dahil walang nagbabasa, kundi dahil nagbago ang paraan ng pagbabasa.
Sa kabila ng lahat ng pagbabago ngayon, mula sa digital na pagbasa hanggang sa mabilisang impormasyon online, nananatiling espesyal ang karanasan ng paglalakad sa loob ng National Bookstore—ang amoy ng establisyemento, ang pakiramdam ng paghalukay ng libro, at ang alaala ng isang batang nakatayo sa gilid ng mall, nakikibahagi ng oras at imahinasyon sa mga pahina ng librong hindi pa niya kayang bilhin, pero kaya niyang pahalagahan at balik-balikan kung ano ang bago.
Maaaring mabagal na ang benta ng mga libro, ngunit habang may isang batang matutuwang humawak ng makintab at makulay na bagong libro, habang may isang mag-aaral na magbubuklat ng reviewer para sa kanyang kinabukasan, at habang may isang mambabasa na tatakas sa mundo gamit ang isang nobela—hindi mawawala ang National Book Store.
Dahil ang libro, gaano man kabilis ang internet, ay nananatiling sentro ng ating puso sa pagkatuto.
