Department of Trade and Industries 500 Pesos for Noche Buena, Kasya Nga Ba? (May Sukli Pa)

Nasaan ang hotdog sa spaghetti ni Junior? ang softdrinks? ang lumpia? ang leche flan? ang macaroni salad?

Habang mayroong isang tao ang hindi uuwi ngayong Pasko, may bulong ang hangin nitong katapusan ng Nobyembre:

“₱500 daw, sapat na para sa Noche Buena.” sasang-ayon ka ba?

Parang magic trick na hindi pinanood sa rehearsal — bigla-bigla, ipinasa sa tao ang mahika na hindi naman nila inihanda. Sabi ng DTI: may ham, may spaghetti, may macaroni salad, may fruit salad, may pandesal — lahat daw pwede kung “marunong ka lang mag-diskarte.”

Pero sa’n ka lulugar kung pati ang diskarte mo, tila minamaliit?

Noong 90s, kahit musmos alam kong napakarami naming handa noon sa hapag. Nariyan ang malalaking kawa na pinagprituhan ng mga baboy na sinanggutsa at talaga nga namang matatakot ka kapag ikaw ang naka toka noon sa pagluluto dahil isang tilamsik ng dagat-dagatang mantika sa kawa ay talaga nga namang iindahin mo ang sakit nito. Sa kusina naman ay may mga nagagayat ng spices sibuyas, kamatis, bawang, patatas, mga iba;t-ibang klaseng gulay at kung anu-ano pa. Doon naman sa aming garahe ay may naghahalukay ng ube. Ang ube ang isa sa nakakapagod na ihanda sapagkat kailangan ng malalakas na pwersa para ito haluin. Meron din nagpeprepare ng buko at macaroni salad, syempre si nanay ang nagluto ng aming spaghetti, mawawala ba naman sa aming mga bata ang aming paboritong spaghetti sa Pasko. Ako naman ang taga-alis ng balat ng mga hotdog at ako na rin ang taga-hiwa at taga hugas nito bago lagyan ng marshmallow para ihawin. Sa kabilang lamesa naman ng kusina ay tinitibayan ang pagtali sa malinamnam na morcon. Minsan kapag may kulang na ingredients ay pinapatakbo ako kila Aling Meding bilang runner ng mga kailangan na sangkap para sa mga lulutuin. Bukod pa sa ihahain para sa noche buena ang mga sandwiches na gawa naman sa dinurog na itlog, mayonaisse, cheese pimiento habang ang keso de bola ay naroon na sa lamesa pero hindi pa binubuksan ang nostalgiang pulang balot nito. Nakahanda na rin ang natatagong punch bowl ni tita para aming juice mamayang gabi. At wawawala ba naman ang Excellente ham na bili sa Quiapo? Alas tres ng hapon naman dumating ang order na lechon at nakahanda na rin ang pag-iihawan nito. Ang mga tito ko ang nagpaikot nito sa nagriringas na apoy. Sa pagkakatanda ko ganito ang nakagisnan kong hindi malilimutang Noche Buena ng mga Pilipino noong dekada nobenta. Mas ramdam ko dito yung pampaskong kanta ni Marco Sison na "Noche Buena". Kapag pinatugtog na yun ng tito ko sa aming stereo component ay parang napakasaya ng puso ko habang kumakain ng malamig na ice cream sa aming bintana.

Kay sigla ng gabi

Ang lahat ay kay saya

Nagluto ang ate ng manok na tinola

Sa bahay ng kuya ay mayro'ng lechonan pa

Ang bawat tahanan may handang iba't iba

Tayo na giliw magsalo na tayo

Mayro'n na tayong tinapay at keso

'Di ba Noche Buena sa gabing ito

At bukas ay araw ng Pasko

500 pesos budget for Noche Buena sabi ng DTI, palag ka ba?

Napakalaki ng pagkakaiba sa ngayon kasabay ng kalungkutan ng bawat Pilipino. Isang gabi, malamig ang hangin ngunit mainit ang usapan. Kumakalat ang saad: “₱500 lang, kakayanin na ang Noche Buena.” Pero teka—ano bang handa mo sa ₱500? Isang spaghetti? O ‘yung spaghetti na kasama ang karne, hotdog at keso? Sabi ng DTI, kung may “tamang diskarte,” kaya raw makabuo ng ham, spaghetti, macaroni salad, at pandesal—swak daw para sa isang maliit na pamilya. Oo, nakalista nga sa papel: ham (₱170), spaghetti noodles at sauce (humigit-kumulang ₱78.50), macaroni salad na binubuo ng macaroni, mayo, at cheese (₱152.44), fruit salad na may fruit cocktail at cream (₱98.25), at pandesal na nasa ₱27.75.

Pero kaibigan, iyon ba ang Noche Buena mo noon—yung kumpleto, pinaghahandaan, at tunay na bumabalot sa diwa ng Pasko? Hindi ba’t dati may kanin, may ulam na may gulay o karne, may dessert, inumin, at pagkain para sa mga bisita? At higit sa lahat, ang tunay na pulso ng Pasko: kasiyahan, pagkukunan, at pagmamahalan.

Bakit sa palagay ko ay masyadong exagerrated ang 500 pesos kasya na para sa maliit na Noche Buena?

Ayon sa pinakabagong “Noche Buena Price Guide” ng DTI, maraming item ang mas mahal ngayon—halimbawa, ham mula ₱170 hanggang ₱928.50; keso de bola nasa ₱210–₱445; cheese umaabot hanggang ₱310; at fruit cocktail hanggang ₱302.50. Kung pipili ka ng mga mas mahal o kahit mid-priced na produkto, mabilis na lalampas sa ₱500 ang isang simpleng “bundle.” 

Marami ring komentaryong lumalabas—lalo na mula sa mga palengke—na kahit ang 1/4 kilo ng ham, minsan, nasa ₱500 na agad. May pag-aaral pa noong 2019 para sa “normal” na Noche Buena na nagsasabing ang average na gastos para sa buong handa ay nasa ₱2,294.90. Ibig sabihin, ang ₱500 ay halos isang cuarto lang ng tipikal na gastusin. At hindi pa doon nagtatapos: may dagdag pang gastos tulad ng bigas o kanin, pampalasa, mantika, gasul, itlog o gulay kung may ulam, at minsan pansit o sabaw kung tradisyonal—lahat ito hindi kasama sa DTI “bundle.” At syempre, kung may bisita, dagdag ulam at dagdag kanin na naman.

Marco Sison - Noche Buena

Ito ang karaniwang inihahanda para sa Noche Buena:

1. Main Dishes:

• Ham
• Fried chicken o roasted chicken
• Pork/beef dish (asado, menudo, mechado)
• Hotdog with marshmallows (pang-kids)
• Lumpiang Shanghai

2. Pasta at Salads:

• Spaghetti (noodles + sauce + hotdog + cheese)
• Carbonara
• Macaroni salad
• Fruit salad

3. Tinapay at Palaman:

• Ensaymada
• Pandesal
• Cheese spread or butter

4. Inumin at Panghimagas:

• Soft drinks o juice
• Leche flan
• Biko, maja blanca, o sapin-sapin

5. Extras (pero essential):

• Bigas
• Mantika
• Sibuyas, bawang, carrots, bell pepper
• Asukal, toyo, paminta
• Gasul

Kapag sinuma mo ang lahat — kahit tipid version pa —hindi aabot sa ₱500 ang totoong Pasko. Maliban na lang kung “display” lang ang Noche Buena, hindi pagkain.

Ang Pasko ay liwanag, hindi sermon, ang Pasko ay hapag, hindi bare minimum, ang Pasko ay saya, hindi survival mode. Kung sinasabi nilang kaya ang ₱500, sabihin nating kaya kapag pangarap lang, hindi kapag pang-araw-araw na laban. Sana dumating ang panahonna hindi na natin kailangang mamaluktot — hindi dahil humaba ang kumot, kundi dahil nawala na ang mga buwaya na matagal nang ngumangatngat sa kaban ng bayan na parang walang kabusugan.  

At sana isang araw, ang Noche Buena ay maging hindi tanong kung kaya ba sa ganitong halaga lang, kundi rektang tanong: “Ano ang gusto mong ipagsaya ngayong Pasko?”

Bakit tayo ang pinagtitipiran at tinuturuan ng leksyon, kung sila mismo ay hindi maikulong ang tunay na salarin — ang mga magnanakaw sa gobyerno na siyang dahilan kung bakit tayo’y laging nakapamaluktot, taon-taon, tuwing Kapaskuhan? Hindi ba’t dapat ang mga halang ang bituka ang singilin, hindi ang mga taong nagsusumikap lang maghanda ng hapunang minsan lang sa isang taon?

Your Nostalgic Roadtrips: The Old Bus Liners in the Philippines

 

Sa bawat sulok ng Pilipinas, bago pa man sumulpot ang mga modernong bus na may malamig na aircon, LED screen, at makinis na pintura, may nauna nang mga hari ng kalsada—ang mga bus liner ng dekada ’80 at ’90. Sila ang makukulay na higanteng sasakyang naghatid ng libo-libong alaala at kuwento sa kabila ng usok, trapiko, at init ng kalsada. At kung ikaw ay lumaki sa panahong iyon, tiyak na may isang alaala kang mahigpit pa ring nakakapit sa likod ng mga upuan na bus na iyong nasakyan. 

Sa kanilang makislap na chrome, pasigaw na horn, at malambing na “Tabi po!” ng kundoktor, nabuo ang isang natatanging kulturang kalsada—isang mundong sa pagitan lamang ng terminal at destinasyon nagiging totoo ang simpleng mga pangarap. Sa mga lumang upuang kahoy o foam na unti-unting nalalanta, sa bintanang tint na may bakas ng kamay at alikabok ng nagdaan, humabi ang kwentong Pilipino: mula sa estudyanteng pauwi sa probinsya tuwing bakasyon, hanggang sa mga-OFW na kumakaway sa mga kaanak bago sumakay ng barko o eroplano. Ang bus liner noon ay hindi lang sasakyan; isa itong saksi sa sambayanang patuloy na naglalakbay.

Nariyan ang mga kakaibang kulay at disenyo—parang piyestang gumugulong sa kalsada—malalaking letra ng pangalan ng bus. At syempre, hindi mawawala ang pamosong soundtrack ng biyahe—ang tugtog na OPM, minus one, o simpleng katahimikan lang sa loob ng bus sa mga biyaheng madaling-araw. Sa mga nag-kinder hanggang college noong ’80s at ’90s, walang mas iconic na background music sa mahabang byahe kundi ang kaluskos ng plastic na kurtina, kalansing ng sukli ng kundoktor, at ang higop ng hangin kapag bumukas ang front door.

At sino bang makakalimot sa ritwal ng pagsakay? Yung mag-uunahan sa paboritong upuan kung sino ang gustong maupo sa tabi ng bintana o manatili sa gitna. yung kundoktor na may kakaibang talento—isang kamay sa hawak na tiketana, isang kamay sa barandilya, at isang paa sa hangin habang nakasabit sa may pintuan. Sila ang tunay na alon ng kalsada, gumagalaw na parang sayaw ng siguridad at bilis habang inuulit ang mga katagang, "Kayo po saan po bababa?", "Ito po ang sukli". 

Kung tutuusin, ang mga bus liner ng ’80s at ’90s ay isang makulay na mosaik ng kulturang Pilipino—isang paalala ng panahong simple lamang ang buhay, pero mas malalim ang ugnayan. Panahon ng may usapan pero walang cellphone, ng may byahe pero walang GPS, ng may hintayan pero walang WiFi. Panahon na ang tanging kailangan mo lang ay pamasahe, kaunting pasensya, at tiwala sa drayber na kilalang-kilala ang bawat lubak ng EDSA, SLEX, NLEX, at mga kalsadang liblib sa probinsya.

Sa pagbubukas ng seryeng ito tungkol sa mga lumang bus liner ng Pilipinas, samahan ninyo akong balikan ang panahon ng mga gulong na umikot hindi lamang sa aspalto, kundi pati sa puso ng bawat Pilipinong naging pasahero nito. Tuklasin natin muli ang mga pangalang naghari sa kalsada, ang mga ruta’t lugar na nilakbay, ang kwentong-biyahe ng sambayanan, at ang mga alaalang mahirap hanapin sa panahon ng makabagong transportasyon.

Umupo ka, kaibigan. Iangat ang bintana ng alaala. Huminga nang malalim habang humaharurot pabalik ang nakaraan. Narito na muli ang mundong binuo ng lumang makina, lumang pintura, at lumang pangarap—na hanggang ngayon, patuloy pa ring bumibiyahe sa ating imahinasyon.

The Beatles - Ticket to Ride

Kung ang mga lumang bus liner ng Pilipinas ay mga alamat na gumugulong sa kalsada, ang Dangwa Tranco naman ang matandang haring umaakyat sa ulap at bumababa sa lambak—isang dambuhalang tagapaghatid ng buhay, gulay, at pangarap mula sa malamig na puso ng Cordillera hanggang sa nag-aalab na siyudad ng Maynila.

May kakaibang tula sa bawat pagdating ng Dangwa Tranco. Sa Baguio, para itong higanteng humihinga ng hamog, bumubuga ng hanging may halimuyak ng pino at lupa, at sa bawat andar ng makina’y tila umaawit ng kantang “sa bawat pag-ikot ng gulong, may panibagong pag-asa.” At pagdating nito sa Maynila, bitbit niya ang mga kwentong nakapulupot sa mga gulay na kaniyang karga: repolyo’t letsugas na nilalamig pa, carrots na tila bagong hinugot sa lupa, at mga ngiting iniwan ng magsasakang umaasang makarating sa merkado ang kanilang ani.

Hindi lamang pasahero ang dala ng Dangwa Tranco—dala niya ang tibok ng kabundukan. Sa mahabang biyahe nito, bawat kurbada ng Kennon Road ay parang taludtod, bawat liko sa Halsema ay isang tula, at bawat paghinto sa gilid ng bangin ay isang sandaling dasal. Sa loob naman ng bus, naroon ang kakaibang himig: ang pagngitngit ng kahong pinag-upuan, ang pagaspas ng kurtinang minahal ng hangin, at ang huni ng radyo na minsan ay nalulunod sa tunog ng preno.

Itinatag ang Dangwa Tranco ni Bado Dangwa noong 1928—isang munting pangarap na nagsimula sa iilang lumang sasakyang dumaraan sa rutang La Trinidad–Baguio. Mula sa simpleng pag-ikot ng gulong sa lamig ng kabundukan, unti-unti itong lumaki, lumawak, at naging haligi ng paglalakbay sa Cordillera.

Di naglaon, ang dating maliit na operasyon ay naging makapangyarihang tagapaghatid ng tao at kargamento—mula sa ulap ng kabundukan hanggang sa nagliliwanag na Maynila. At tulad ng bulaklak na dahan-dahang sumisibol, ang pangalang Dangwa ay naging alamat: hindi lamang bilang bus na umaakyat at bumababa sa bangin, kundi bilang pulso ng tanyag na pamilihan ng bulaklak sa Maynila—sapagkat sa bawat pagdating ng kanilang bus, dala nito ang bango at kulay ng hilagang lupain.

Sa paglipas ng panahon, ang Dangwa Tranco ay naging higit pa sa isang kumpanya—isa itong tulay ng kalakalan, alaala, at kagandahang mula sa kabundukan, na patuloy na naglalakbay patungo sa puso ng lungsod.

Kung ang mga bus liner ng Pilipinas ay mga bituin sa kalsadang walang katapusan, ang Philippine Rabbit naman ang munting kunehong matagal nang tumatakbo nang higit pa sa inaasahan—mabilis man sa pangalan, ngunit matiyaga, maalaga, at puno ng kasaysayan sa bawat biyahe.

Ang Philippine Rabbit ay hindi lamang bus; isa itong alamat na humuhuni sa hangin ng Gitnang Luzon. Sa bawat pag-arangkada mula Avenida hanggang Bulacan, Pampanga, Tarlac, o Pangasinan, dala niya ang mga pangarap ng mga umagang gigising pa lang, at mga gabing naghahanap ng ilaw sa gitna ng mahabang daan. Sa bawat preno’y may kwentong humihinga, at sa bawat ugong ng makina’y may alaala ng panahong hindi pa uso ang modernong terminal—kung saan ang simpleng karatula at malaking boses ng kundoktor ang iyong tanging gabay.

Naaalala ko pa ang mga panahon na kami naman ang bumibisita sa aming mga pinsan tuwing summer vacation sa aming paaralan. Ang lagi kong natatandaan ay sumasakay kami ng Philippine Rabbit o di kaya ay Baliuag Transit kapag pumapasyal kami sa probinsiya ng Baliuag. That was early 90s. 

Itinatag ang Philippine Rabbit noong 1946 nina Ricardo de Lara Paras at Florencio Buan—sa panahong ang bansa’y bagong-bangon mula sa abo ng digmaan. Sa simula, mga lumang trak ng U.S. Army ang kanilang ginamit, nagdadala ng bigas, mais, at pag-asa sa mga kalsadang muli pa lang natutunang huminga. Ngunit gaya ng lahat ng pangarap na isinilang sa hirap, hindi naglaon ay naging bus line rin ito para sa tao—nagbukas ng pinto para sa mga pasaherong naghahanap ng daan, kaya pormal na isinilang ang kumpanyang magiging alamat sa hilagang ruta.

Pinangalanan itong Rabbit—dahil tulad ng kuneho, mabilis, magaan, at handang tumakbo saan man tawagin ng pangangailangan. Ang una nitong ruta: mula Moncada, Tarlac pa-Manila, Divisoria—isang hiblang nag-uugnay sa palay ng hilaga at sa puso ng kalakalan ng Maynila. At habang umuusad ang panahon, ang Philippine Rabbit ay naging tunay na Hari ng Kalsada sa Northern Luzon, pinapangunahan ang mga umaga at gabi ng libo-libong biyahero.

Ang Pantranco ay hindi lang bus; isa itong puso ng Luzon na lumalarga mula Maynila hanggang Pangasinan, Tarlac at Cagayan, isang haligi ng paglalakbay noong panahong ang biyahe ay hindi lamang paraan ng pagdating, kundi pakikipagsapalaran. Ang katawan ng bus ay naghahalong kulay pula at dilaw na pintura. Di man magkasundo ang kulay sa history ng pulitika sa Pilipinas ngunit pinagbukload ang mga tao para makarating ng mapayapa sa kanilang paroroonan. 

Kapag dumaraan ang Pantranco sa highway, para itong hanging may dalang pag-asa, humahaplos sa mga bayan at barangay na ilang dekada nitong pinagsilbihan. Sa loob ng bus, may himig ng lumang radyo at mga kuwentong umaabot mula Aparri hanggang Avenida. Minsan, ang tunog ng makina nito’y parang tibok ng lupa—paalala na ang Pilipinas ay bansa ng mga naglalakbay at nagbabalik.

Itinatag noong 1917, ang Pantranco ay hindi lamang bus company—isa itong alamat na bumagtas sa kasaysayan ng Pilipinas, isang tulay na nagdurugtong sa Maynila at sa malalawak na lupain ng Hilagang Luzon. Sa likod ng pangalan nito ay ang mga unang Amerikanong nagtatag, mga negosyanteng unang naglatag ng gulong sa kalsadang noo’y bata pa, at mga pangarap na nagsimulang umikot sa bawat byahe.

Pagkaraan ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, lalo pang lumago ang Pantranco—parang punong muling tumubo sa lupaing sugatan. Isa-isang idinugtong dito ang iba’t ibang kompanya, binuo ang malawak na hanay ng ruta, at itinayo ang isang pangunahing terminal sa Maynila—isang buhay na entabladong pinagtagpo ang libo-libong paa, bagaheng puno ng kwento, at pag-asang naghahanap ng direksyon.

Kung ang mga lumang bus liner sa Pilipinas ay mga kuwentong hinabi sa alikabok ng kalsada, ang Mapalad Liner naman ang tila payapang panalangin na gumulong sa mga bayan ng Luzon—isang basbas na dumaraan sa umaga’t gabi, naghahatid ng biyaya sa bawat pasaherong umaasa sa pagdating nito. Old Mapalad Liner bus routes included Ayala–Biñan, Bautista, Buendia, and Rustan.

Sa pangalang “Mapalad,” may nakaukit nang pangako—na ang bawat sakay ay kasama sa kabutihang hatid ng biyahe. 

Ang Mapalad Liner ay hindi kasing-ingay ng mga dambuhalang kumpanya; hindi ito lumalaban ng hiyawan sa ruta o nagmamataas sa pintura. Ngunit doon nakatago ang kagandahan nito—sa kanyang payak na anyo, sa marangal na serbisyo, at sa himing dala ng lumang makina na tila umaawit ng dasal sa bawat liko ng kalsada. Sa mga bintanang pinagdaanan ng hangin at araw, naroon ang mga kwentong iniwan ng mga magbabalik-probinsya, estudyanteng uuwi sa yakap ng pamilya, at manggagawang humahanap ng pahinga sa dulo ng biyahe.

During our Field trip in the 90s, Mapalad liner was our official bus. Hindi nga lang talaga ganun kaganda ang experience kay Mapalad liner sapagkat hindi pala siya aircon, di kagandahan ang mga upuan dahil masakit sa likod ang kahoy at ang buga ng usok ng tambutso ay parang si Yosi Kadiri ang buga ng maitim na usok. Si Yosi Kadiri ang karakter na binuo ng namayapang DOH Secretary na si Juan Flavier bilang campaign sa pag-iwas sa sigarilyo. 

Ang kasaysayan nito’y parang pahinang punit-punit, ngunit ang pinakamalinaw na hibla ay mula sa isang business case study tungkol sa E.M. Mapalad at sa mismong kumpanya. Dito inilalarawan ang talino, sipag, at sigasig ng negosyanteng nagtaguyod sa Mapalad Liner—ngunit tulad ng maraming alamat sa negosyo, dumating din ang dapithapon. Sa kabila ng husay ng nagtatag, humantong ang kumpanya sa pagbagsak, at tuluyang naglaho ang gulong nitong minsang umikot sa mga kalsada ng Luzon.

Ngunit sa paglipas ng taon, nananatili ang Mapalad Liner bilang isang kuwentong may munting kirot—isang samyo ng nakaraan, isang bus na dumaan saglit sa kasaysayan, at isang paalala na kahit ang pinakamatalinong kamay ng tao ay minsang hindi sapat laban sa bugso ng panahon. Sa lumang pangalang “Mapalad,” may nakatagong tula tungkol sa pag-asa, pagsusumikap, at sa marahang paglalayag tungo sa di-maiiwasang pagtatapos.

Kung ang mga bus ng Pilipinas ay mga sagisag ng paglalakbay at pananampalataya, ang Maria de Leon ay tila abanikong puti ng Birhen na gumuguhit ng biyaya sa kalsada—isang bus line na nagdadala ng mga pangarap at panalangin mula Maynila patungong Hilaga, lalo na’t kilala sa madalas nitong pagdalaw sa dambana ng Our Lady of Manaoag.

Sa pangalan pa lamang, Maria de Leon—may huni ng dangal at paglingap. Parang bigkas ng matandang panalangin sa madaling araw, mahina ngunit matatag. 

Minsan itong nakita sa EDSA at España na parang puting ibong naglalakbay, bitbit ang pag-asa ng mga deboto, mangangalakal, at mga pamilyang sabik makauwi. Sa loob ng bus, maririnig mo ang humahaplos na ugong ng makina, tila tinutugtog ang musika ng kapayapaan. Sa labas naman, dumadaan ang tanawin: simbahan, tindahan, bukirin—mga lugar na saksing-saksi sa tahimik na pag-inog ng buhay hanggang sa probinsiya ng Ilocos. 

Itinatag noong 1938 ni Maria De Leon-Dimaya ang Maria de Leon Bus Line, nagsimula sa dalawang simpleng bus na puno ng pangarap, naglalakbay mula Maynila patungo sa malalawak na bayan ng Ilocos Region. Sa bawat pag-ikot ng gulong noon, dala nito ang pangarap ni Maria na maghatid ng koneksyon, serbisyo, at pag-asa sa mga pamilyang naghahanap ng daan pauwi o patungo sa bagong simula.

Ngayon, kilala na bilang Maria De Leon Transportation Inc., nananatiling buhay at masigla ang negosyo—isang pamilyang pamana na pinangangalagaan ng kanyang mga anak, sina Elias at Vicky Dimaya. Patuloy nilang pinananatili ang matibay na pundasyon ng kanilang ina, habang ipinapaikot ang mga gulong sa kalsada ng NCR at Ilocos, nag-uugnay ng lungsod at lalawigan, ng kasaysayan at modernong panahon.

Ang G Liner ay hindi ang pinakamaputik o pinakamakintab na bus sa lansangan, ngunit may kakaibang sigla sa kanyang simpleng serbisyo. Sa bawat preno at pag-arangkada, maririnig mo ang himig ng makina na tila awit ng pagkakaisa—nagbubuklod sa mga pasaherong estudyante, manggagawa, at pamilyang naghahanap ng pag-asa sa bawat byahe.

Sa mga ruta nito—mula Quezon City hanggang Cavite, Laguna, at Batangas—makikita mo ang mga tanawin ng buhay: palayan, kabundukan, kalsadang may trapiko, at ilaw ng siyudad. Sa loob, may halong huni ng radyo, kwentuhan ng mga pasahero, at pagaspas ng hangin sa bintanang bukas—isang payak ngunit kumpletong sinfonya ng pang-araw-araw na paglalakbay.

At bagama’t moderno na ang mundo ng transportasyon, nananatiling matatag ang pangalan ng G Liner—isang bus line na tahimik ngunit maaasahan, isang kaagapay sa bawat pasahero, at isang paalala na sa bawat pag-ikot ng gulong, may kwento at pag-asa sa bawat daang tinatahak.

Itinatag noong Enero 1, 1956, ang G Liner, na opisyal na kilala bilang De Guia Enterprises, Inc., ay isa sa pinakamatandang city bus company sa Metro Manila. Sa bawat pag-ikot ng gulong nito, nagiging tulay ang G Liner sa pagitan ng Rizal—mga bayan ng Taytay at Cainta—at ng pusod ng Maynila, ang Quiapo, kung saan nagtatagpo ang kasaysayan, kalakalan, at buhay ng mga naglalakbay.

Ang pangalan pa lamang, Baliwag, ay may dalang alaala ng kasaysayan—isang simbolo ng paglalakbay, pagtitiyaga, at serbisyong matagal nang pinagmamalaki. Sa loob ng bus, maririnig mo ang halakhak ng estudyante, bulong ng magbabalik-probinsya, at sigaw ng kundoktor—isang payak ngunit masiglang sinfonya ng pang-araw-araw na buhay. Sa labas naman, dumarating ang tanawin ng bukirin, kabundukan, at masiglang kalsada ng Central Luzon, bawat isa’y bahagi ng kwento ng biyahero.

Sa mahabang ruta nito, mula Monumento hanggang San Fernando, Balanga, o Cabanatuan, ang Baliwag Transit ay higit pa sa sasakyan—ito’y matibay na kaagapay sa bawat paglalakbay, tahimik man ngunit maaasahan. Parang tulay sa pagitan ng lungsod at probinsya, ng kasalukuyan at alaala, ng pangarap at pag-asa.

Itinatag noong dekada 1960 ng Doña Maria Victoria Santiago Vda. de Tengco ang Baliwag Transit, Inc., isang bus company na nagmula sa simpleng pangarap at sa dating negosyo ng may-ari—isang tindahan ng sumbrero na ngayo’y naging inspirasyon sa logo ng kumpanya. Mula sa munting sole proprietorship, unti-unting lumago ang kumpanya, nakamit ang Certificate of Public Convenience noong 1954, at pormal na naitatag bilang korporasyon noong 1968.

Ngayon, ang Baliwag Transit ay isa sa mga pangunahing bus company sa Pilipinas, tahimik ngunit matatag na naglilingkod sa mga ruta sa Luzon. Pinamamahalaan ito ng mga tagapagmana ni Doña Maria Victoria, na patuloy na pinananatili ang diwa at dedikasyon ng kanilang ina—isang pamana ng serbisyo, tiyaga, at pananagumpay.

Ang Victory Liner ay isang maliwanag na tala sa gabi—matatag, maaasahan, at gabay ng bawat biyahero mula Metro Manila patungo sa puso ng Pangasinan, Tarlac, Baguio, at iba pang bayan sa Hilagang Luzon. Sa bawat pag-arangkada ng kanyang makapangyarihang makina, dala nito ang pulso ng mga bayan, ang sigaw ng palengke, at ang pag-asa ng mga naglalakbay.

Hindi lamang bus ang Victory Liner; ito ay haligi ng koneksyon, isang tulay sa pagitan ng lungsod at probinsya, ng pangarap at realidad. Sa loob ng bus, maririnig ang halakhak ng mga estudyante, bulong ng mga magbabalik-probinsya, at pagaspas ng hangin sa bintanang bukas—isang payak ngunit masiglang sinfonya ng buhay. Sa labas, dumarating ang tanawin ng kabundukan, palayan, at kalsadang humahaplos sa puso ng bawat biyahero.

Mula sa Monumento hanggang Baguio, Cabanatuan, o San Fernando, ang Victory Liner ay patuloy na naglilingkod bilang matibay na kaagapay sa bawat paglalakbay.

Nagsimula ang Victory Liner noong 1945, sa kamay ng mekanikong si Jose I. Hernandez, na nagbuo ng isang bus mula sa mga labi ng iniwang sasakyan ng U.S. Army. Mula sa simpleng pangarap at matiyagang pag-aayos ng bakal at gulong, inilunsad niya ang kauna-unahang ruta ng Manila–Olongapo noong Oktubre 15, 1945—isang maliit na hakbang na magbubukas ng daan sa malaking alamat.

Mula sa munting simula, ang Victory Liner ay lumago, naging isa sa pinakamalalaking bus transport groups sa Pilipinas, naglilingkod sa mga pangunahing lungsod at bayan ng Hilaga at Gitnang Luzon. Sa paglipas ng dekada, nagpakilala ito ng mga inobasyon—mula sa deluxe-class buses hanggang sa onboard Wi-Fi—pinapadali at pinapasaya ang paglalakbay ng bawat pasahero.

Ang pamana ng kumpanya ay ipinasa sa anak ng nagtatag, si Johnny Hernandez, na nagpatuloy sa matatag at maaasahang serbisyo na nagsimula sa maliit na bus na gawa sa kalawang at pangarap. Ang Victory Liner ay hindi lamang bus; ito ay tula ng tiyaga, inobasyon, at pangarap, isang alamat na patuloy na gumugulong sa bawat kalsada ng Luzon, dala ang kasaysayan at pag-asa sa bawat biyahero.

At sa pagtatapos ng paglalakbay na ito sa mundo ng mga lumang bus liner ng Pilipinas, ating nasilayan ang mga gulong na hindi lamang nagdadala ng tao, kundi nagdadala rin ng kwento, pangarap, at alaala. Mula sa maagang umaga ng Taytay at Cainta, hanggang sa malamig na bundok ng Baguio at malalawak na kapatagan ng Ilocos, bawat bus—Mabuhay man o naglaho na sa kasaysayan—ay may sariling himig, sariling tula, at sariling pusong gumugulong sa kalsada.

Ang mga pangalan ng Dangwa Tranco, Philippine Rabbit, Pantranco, Mapalad Liner, Maria de Leon, G Liner, Baliwag Transit, at Victory Liner ay hindi lamang tatak sa metal at pintura. Sila ay alaala ng panahon, ng sipag at tiyaga ng mga nagtatag, ng saya at pag-asa ng mga pasahero, at ng walang-hanggang kwento ng paglalakbay sa bawat kanto ng Luzon.

Sa dulo ng bawat ruta, sa likod ng bawat bintana, ang lumang gulong ay patuloy na humuhuni: “Sa bawat biyahe, may alaala. Sa bawat pagdating, may pag-asa.”

Dito nagtatapos ang ating munting paglalakbay sa nakaraan, ngunit ang mga kwento ng mga lumang bus liner ay mananatiling gumugulong sa ating alaala, gaya ng gulong sa walang-hanggang kalsada ng Pilipinas.

Lamig ng Disyembre

 

May kakaibang lamig ang Disyembre noon—hindi lang dahil sa amihan na humahaplos sa balat, kundi dahil dala nito ang isang uri ng saya na ngayon ay parang alaala na lamang na may bahagyang kirot sa dulo. Sa kalye namin, bawat umaga ng Disyembre ay nagsisimula sa amoy ng nag-iinit na gata para sa bibingka at puto bumbong sa kanto. Tumatakas ang usok mula sa bilao, para bang nanunukso na,

“Malapit na, Pasko na talaga.”

Noong dekada nobenta, ang lamig ng hangin ay kasabay ng init ng komunidad. May mga batang naglalaro ng teks, holen, tirador sa bawat lansangan kahit nanginginig ang kamay, tuloy pa rin ang saya. Ang ibang bata ay naka sweater na animoy wala sa Pilipinas ang porma. Ang bitbit nilang pangarap: makapag-ipon ng bente pesos para sa bagong laruan o fireworks na mabibili kay Aling Meding.  Simpleng panahon, simpleng ligaya. Sa dilim ng gabi, dahan-dahang sisindi ang mga parol— hindi LED, hindi programmable, kundi parol na yari sa papel de hapon, bombilya sa loob ay ayos na at puwede nang isabit sa pintuan ng kabahayan o di kaya'y bintana.

Liwanag na pinagpasa-pasahan, parang pag-asa na hindi kailanman nauubos. Ang radyo naman, paulit-ulit ang tugtog: “Sana ngayong Pasko…” o kaya naman ay “Kumukutikutitap.” At kahit sintonado ang kapitbahay na kumakanta, walang umaangal, dahil gano’n talaga ang Disyembre— puno ng amats ng nostalgia, kahit malamig lang na tubig lang ang iniinom mo kahit pumipiyok ang birit ay tanggap yan ng mga tagapakinig dahil sa nostalgia na dala nito.

Sa mga kalsadang halos putik ang daraanan sa mga probinsiya sa Pilipinas lumalakad kami papuntang simbang gabi, nagpapainit ng palad sa sariling hininga. Ngunit sa bawat yapak, parang may kasabay na musika— ang pagkikipagkwentuhan, ang hagikhikan, ang simpleng paniniwala na kapag kompleto ang siyam, matutupad ang hiling. At sa hapag ng Noche Buena, hindi kailangan ng engrandeng handa. Kahit pansit, tinapay, at isang boteng sarsaparilla, kumpleto na ang mundo. Sapagkat ang Pasko noon ay hindi nasusukat sa presyo, kundi sa presensiya— at sa presensiya ng bawat isa, mainit kahit malamig ang gabi.

APO Hiking Society - Himig ng Pasko

Ngayon, iba na ang Disyembre. Mas makulay ang ilaw, mas maingay ang mundo, pero mas kalmado ang damdamin noon. Minsan, hinahanap ko pa rin ang lamig ng Disyembre ng dekada nobenta yung lamig na may halong lambing, yung lamig na walang pangamba, yung lamig na may aakap pang mga magulang sa espiritu ng pagmamahalan at pagbibigayan tuwing araw na pinanganak ang Dakilang Manunubos na si Hesukristo. Ngayon kulang na ang pamilya nabawasan na ang init ng walang hahawak na bigkisa sa kalamigan ng Disyembre. 

Kaya tuwing hahampas ang simoy mula sa hilaga, napapapikit ako nang sandali. At sa maikling sandaling iyon, para akong bumabalik sa lumang kalsada namin— kung saan ang mga parol ay papel lang, ang mga batang nilalamig sa simoy ng hangin pero masaya, at ang Disyembre… ay hindi lang malamig, kundi buhay na buhay ay puno ng kulay at pagmamahal. 

Kwentong Teacher, How Do I Get Here and First Time Job Huntings Experience

May tamis talagang balik-balikan ang mga unang sandali na kumita ka ng sariling pera—yung pakiramdam na may trabaho ka na, may sweldo, at unti-unti mong binubuo ang sarili mong mundo. Minsan gusto kong ulit-ulitin sa isip yung panahon na parang hinila ako ng tadhana sa isang karerang hindi ko naman inasahan, matapos ang kung ilang ulit na pag-aapply at pagdaan sa kung anong establisyemento na kalaunan ay naging tahanan ko nang mahigit pitong taon. Hanggang ngayon, parang himala pa rin na matapos kong tapusin ang kursong Bachelor of Science in Computer Science, ay sa pagtuturo pala ako ihahagis ng buhay—kasama na ang kung anu-anong tungkuling kaakibat nito.

Hindi ko naman intensiyon na ibida ang sarili sa mga sinusulat ko rito; ang nais ko lamang ay magkuwento—mag-iwan ng bakas ng mga naging pagod, saya, takot, at tagumpay ng aking buhay—para mapagnilayan kung paano rin ako binuo ng mga taong iyon.

Buksan natin ang kabanata ng kolehiyo. Hindi iyon ang pinakamasayang yugto ko; tama lang—aral, uwi, aral, uwi. Tipikal, ika nga. Pero sa totoo lang, may hinahanap ako noon. Sobra kasing bumakat sa akin ang saya ng high school, kaya laging may puwang sa dibdib ko para sa mga siraulo kong dating kaibigan. Dagdag pa na puro babae ang kaklase ko nung college—ibang-iba sa nakasanayan kong Catholic school kung saan hindi kami nagsama ng mga babaeng estudyante sa iisang silid-aralan. Kaya pagdating sa kolehiyo, para akong napadpad sa bagong planeta—hindi makapagsalita kapag kinakausap, parang tuyong bulak na madaling madala sa hangin. Wala rin kasi akong siraulong tropang magpapakawala ng ukol-ukol kong kalokohan. Kaya ayun—isang malaking culture shock ang sumalubong sa akin.

Nag-aral ako noon sa St. Mark—dating Cavite School of St. Mark—sa tapat mismo ng SM Bacoor. At dahil lagi akong may gatla sa schedule, mall ang naging pansamantalang mundo ko. Ngunit hindi rin naman puro saya; minsan dalawa hanggang tatlong oras ang pagitan ng klase, kaya pakiramdam ko’y nalulunod ako sa pagkabagot. Uuwi ba ako sa Imus? Naku, init pa lang noon, talo na. Kaya ayun—gala, arcade, paikot-ikot na parang estrayong estudyante sa SM. Kilala pa ako ng mga regular na Street Fighter Third Strike players sa Quantum. Pagkatapos nun, tambay sa foodcourt, walang kamatayang kuwentuhan habang hinihintay ang takdang oras para bumalik sa klase.

Maayos naman sana ang takbo ng pag-aaral ko, kung hindi lang biglang na-dissolve ang kolehiyo noong third year ko. Paglipat ko sa Dasmariñas, sa National College of Science and Technology, maraming subjects ang hindi na-credit. Doon ako nakatagpo ng mga kaibigang lalaki—may sariling topak, masaya kasama, pero mga tomador. At oo, dito unang lumapat ang alak sa lalamunan ko. Ngunit kahit tumikim ako ng gin, beer, at red horse, hindi ko kailanman nagustuhan ang vibe noon. Ramdam kong hindi iyon ang mundong para sa akin. Takot ko pa sa magulang ko noon, kaya marunong akong humindi sa mga inuman. Kaya hanggang ngayon, kakaunti lang talaga ang kaibigan ko—dahil kapag ayaw ko, ayaw ko. Hindi ako tagasunod ng kulturang “pakikisama” kung ang dulot nito’y ikalulubog mo rin. I say yes kapag may kabuluhan—o kapag birthday. Pero totoo nga: ang pinakatahimik na nalasing, siya ring pinakabigla magkuwento.

Pero ibang usapan kapag Counter Strike ang imbitasyon. Kapag pagkatapos ng klase ay game na game kang mag-CS, hindi kita hihindian. Isa iyon sa mga tunay na highlight ng buhay-kolehiyo ko—tambay sa Netopia, nagpapasabog sa Counter Strike, at nagpapatalbugan sa NBA Live 2003. Kung tambay ako ng arcade sa Bacoor, tambay naman ako ng computer shop sa Dasma. Shoutout kina Benjie Rieta, James Magbitang, Chevy Encarnado, Christian Basilio—kung mabasa niyo ’to, ayan ang mga pangalan niyo! Pagbati mula kay “snapcase” at “jacktheripper” ng Counter Strike Batch 2003.

Taong 2004 ako nakapagtapos ng kolehiyo—may isang taong lumampas dahil sa mga hindi na-credit. Pero naka-graduate pa rin sa BSCS, at dito na nagsimula ang unang totoong hakbang ko sa paghahanap ng trabaho.

Ang lovelife? Naku, wag muna. Wala naman talaga akong kuwento. LOL.

NEEDTOBREATHE - Everknown

Lumipat naman tayo sa kabanata ng paghahanap ng trabaho—isang yugto na puno ng pag-asa, katangahan, at kung minsan, malas na may halong komedya. Sa totoo lang, hindi naman talaga ako nahasa sa programming pagkatapos ng kolehiyo. Puro basic lang—C++ at Visual Basic—at ang pinaka-maipagmamalaki ko lang noon ay yung nagawa kong parang winamp-lookalike gamit ang VB codes. Yun na ang “peak” ko sa programming, at dahil nababagot ako kapag puro linya lang ng code na walang visual na buhay, ibinaling ko ang atensyon ko sa HTML. At least sa paggawa ng website, nakikita mo agad ang bunga ng bawat tiklop ng code, bawat patak ng idea.

Pero alam ko rin sa sarili ko—hindi sapat ang kaalaman ko noon. Web designer ba kamo? Eh kulang pa nga ako sa HTML, lalo na sa Javascript at kung anu-ano pang programang parang banyaga pa sa akin. Kaya pansamantala, naghanap muna ako ng mababaw na trabaho—data entry, encoder. Hindi muna pangmalakasan; basta may maipundar na karanasan.

Nagpunta ako sa iba’t ibang sulok ng Maynila—QC, Las Piñas, Parañaque—kahit logistics company basta lang makatuntong sa kahit anong trabaho. Pero madalas, hanggang interview lang ako. At kapag narinig ko na ang mahiwagang linyang “Tatawagan ka na lang po namin,” alam ko na ang ibig sabihin nun: sa susunod na Linggo, bibili na naman ako ng Manila Bulletin o Philippine Star para magtungo sa classified ads. Ganito pa ang panahon noon—wala pang mga online job sites. Mano-mano. Papel-papel. Patalastas-patalastas.

At heto na, ang isa sa mga pinaka-memorable—at pinakakatangahang—apply moments ko: Mandaluyong. Diyos ko po. Hanggang ngayon hindi ko malilimutan. Freshman sa job hunting at sobrang uto-uto pa. Kasama ko noon si Chevy, pero sa QC siya pupunta, girlfriend yata ang pakay. Ako naman, sa Mandaluyong—dala ang resume, requirements, buong tapang sa dibdib.

Pagbaba ko sa MRT, hinanap ko ang Printwell. Tahimik ang paligid, halos walang tao. Ang meron lang ay dalawang guard. Tinanong ko kung tama ba ako ng pinuntahan. Oo raw. Pero may pahabol silang salita na parang sampal sa noo: “Sarado po tayo ngayon, holiday po. Labor Day.”

Napamura na lang ako sa loob-loob ko. Tinignan ko yung sign sa gate: “Today is Holiday — May 1, 2004.” Para akong binuhusan ng yelo. Nasayang oras, effort, pamasahe, pagod.

At doon pa talaga nag-level up ang malas ko: nang kukunin ko ang wallet ko para sumakay pauwi—WALA. Nawala. Nagpanic ako. Sinalpok ko lahat ng bulsa ng knapsack—coins lang ang laman. Saktong pambili ko lang ng pagpunta, pero kulang na kulang pa sa pabalik.

Tinangka ko sanang tawagan si Chevy gamit ang Motorola kong cellphone—pero heto pa—NA-LOWBAT. Hindi ko na-charge bago umalis.

Sira-sira na ang araw, nakakaleche-leche na ang lahat. Wala akong pera, walang load, walang wallet, walang kakampi. Ang naiisip ko na lang: mag-taxi pauwi. Pero Imus yun. Mahal. Grabe mahal. Umabot ng ₱800. At oo—tinodo ko talaga ang utang ko para lang makauwi. Pati pamasahe ng kapatid ko sa call center shift niya nung gabing iyon, nakuha ko pa. Nagkautang pa tuloy si nanay sa kapatid niya. At ako ang dahilan. Ako ang perwisyo. Ako ang epic fail of the day.

Pero ayun—natawa-tawa na lang ako ngayon. Pero noon, sakit sa dibdib at sampal sa wallet.

Habang sumisikat ang mga call center at BPO noon, sumugal din ako—apply nang apply, kahit lagapak nang lagapak. Aminin na natin: hindi naman talaga tayo ganoon kahasa sa Ingles noong panahon na yun. Kung puwede lang lumusot kahit papaano para doon na magpraktis, sana pwede, pero hindi ganun kadali. Minsan, natatawa na lang ako sa mga baluktot kong sagot—parang Ingles na sinapian ng kilig at kahihiyan. Kung saan ako madalas pumasa? Sa typing test lang.

Mahirap mag-apply noon sa call center—bago pa ang industriya, kaya ang kailangan nila: the best of the best. Hindi tulad ngayon na mas may pagkakataon ang mga gustong mag-improve habang nagtatrabaho. Kaya tumigil na rin ako sa ilusyon, kahit nakakaakit talaga ang sahod.

Nakakatuwa pa, nauna pang magkaroon ng trabaho ang kapatid ko sa akin. Minsan sa kanya pa ako nagpapalimos ng “sample answers” para sa interviews.

Pero ayun—isang yugto ng buhay na puno ng diskarte, pagkaligaw, at mga kuwento ng kalokohan na kahit nakakahiya, gusto mo pa ring ulit-ulitin sa isip. Dahil bahagi sila ng kung paano ka natutong tumayo. At paano ka natutong huminga nang may halong tawa.

Tuloy ang buhay, tuloy ang maraming pag-aapply, mga muntikang makuha ang trabaho pero hindi pinatawad dahil sa pagkaka-late ng ilang minuto. Sa Las Pinas naman ito sa American Data Exchange. Kuhang kuha ko na yung trabaho eh, that day was my final interview. Buntis pa si ate HR at pansin kong medyo inis siya mukhang bad day at siya pa mismo ang napatapat na mag interview sa akin. Siya yung huling nakatanggap ng resume kasi nga "late". Ayun ininterview pa rin naman pero mukhang nagkamali ako ng sagot bakit late na daw ako dumating eh hindi ko naman alam na hindi pala puwedeng maging honesto sa mga isasagot kaya nasabi kong "traffic" po kasi. Eh punyeta, Las Pinas yun eh, traffic capital ng Pilipinas, mas malala pa sa Edsa. Pero mali nga naman dapat talaga nagsinungaling na lang ako o kaya ay may diskarteng sagot na hindi naibigay sa akin ng Internet kung anong tamang pangontra sa mga HR kapag na-late ka na puwede ka nilang pagbigyan. Sayang yun parang data entry lang siya, parang BPO na rin pero walang calls. Nanghinayang po talaga ako nun, pagkakataon ko sanang umuwi ng may dalang ngiti pero dun palang alam mong hindi mo nakuha yung trabaho dahil sa inis ng buntis na HR. Kaya minsan kapag buntis ang HR ang magiinterview may phobia na ako. 

Sunod na kabanata ng job hunting ko ay dinala naman ako sa Cabuyao, Laguna—para itong sariling bersyon ng EPZA, puno ng matatangkad na gusali at kompanyang kumikislap sa pangako ng oportunidad. Karamihan ay IT companies, kaya buong tapang akong nag-apply bilang computer technician. At wag ka—maganda ang feedback ng interview ko roon. Kami ni Jensen, kahit inabutan na ng hapon sa pag-uwi, ay parehong may dalang ngiti at pag-asang kumikislap tulad ng ilaw ng pabrika sa dapithapon.

Sinabihan kaming “tatawagan,” at sa unang pagkakataon, naramdaman kong baka totoo nga. Malayo ang Cabuyao mula sa Imus, at malaki ang gastos sa pamasahe, pero sabi ko sa sarili ko: “Kung para sa akin, kakayanin.”

At dumating nga ang tawag—isang linggo matapos ang interview. Final interview na raw. Ang problema? Bumabagyo. Malakas ang ulan, ang daan ay lumulubog sa baha, at ang langit ay parang ayaw akong payagan lumabas ng bahay.

Nag-text si Jensen, nagtatanong kung may balita na ako. Sabi ko, oo—tinext ako para sa final interview. Siya, wala. At doon tumama ang lungkot at panghihinayang: ang ganda pa naman ng kumpanya—Epson pa! Pero sino ba namang lalabas sa ganong delubyo, lalo na’t hindi ko kabisado ang lugar, at higit sa lahat… wala akong sapat na pamasahe.

At tulad ng ulan na hindi tumitila, natunaw ang tsansang iyon. Hindi ko rin napuntahan.

Kaya naghanap ako ng trabahong mas malapit sa amin. Ayoko na maging “PAL”—palamunin—kaya kailangan ko talagang umusad. Doon pumasok ang alok ni Chevy: may Korean school daw sa Dasmariñas—Hannah Language Institute—na naghahanap ng computer technician.

At doon ko nakuha ang kauna-unahan kong trabaho.

Hindi siya “school” na kagaya ng inaakala ng marami; bahay lang na ginawang center, may ilang classrooms para sa mga Koreanong ipinapadala sa Pilipinas para mag-aral ng English. Isa hanggang tatlong teacher lang ang nandoon. At ako naman ang tagapag-ayos ng mga computer—tagakabit ng software, tagapanatili ng internet, at tagapagligtas ng WiFi ng aming boss na si Mr. Kim Young Bok.

Dito ko unang natikman ang tunay na Korean food—lahat spicy, lahat may chili, lahat parang pagsubok sa endurance ng dila ko.

Hindi man ako umabot ng isang taon—siguro pitong buwan o walo lamang—mahalaga pa rin sa akin ang panahong iyon. Nang humina ang pagdating ng mga estudyanteng Koreano, sinabi nilang “on-call” na lang ako kapag may kailangan. Naayos ko na raw lahat ng computer, at stable naman ang internet ng kanilang mga kabataang estudyante.

At doon ko unang naramdaman ang saya ng magkaroon ng sariling trabaho—kahit maliit, kahit simple, kahit panandalian. Pagsisimula pa lang. Isa itong paunang hakbang patungo sa mas mahahaba pang kuwento.

Isang Sabado, habang nakahilata ako, parang tinutulugan ng mundo, bigla akong ginising ng isang mensahe. Si Joel—isang kaibigang maaasahan—nag-text. Tinanong niya kung may trabaho na raw ba ako. Siya kasi, kakaresign lang; hindi rin nagtagal sa pinasukan dahil, ayon sa kanya, “napatrouble.” Napikon daw sa katrabaho at nauwi sa sapakan. Ayun—exit stage left. lol. 

Sabi ko, “Wala pa. Puro malas. May mga pagkakataong parang abot-kamay mo na, pero biglang mawawala na parang bula.”

Doon niya ako inaya:

“Apply tayo sa isang eskuwelahan, malapit lang sa atin.”

Pero ang posisyon?

College instructor.

Napa-upo ako. “Ha? Sigurado ka ba diyan, parekoy? Eh ako nga, hindi marunong magkuwento pag may kaharap, yun pa bang may sandamakmak na matang nakatitig habang nagdi-discuss ako?” ang sagot ko sa text na pabalik sa kanya.

Tinawagan na niya ako at kinumbinsi.

Pero mapilit si Joel. Sabi niya may alam naman daw kami—computer basics, troubleshooting, programming, lahat ng simpleng kababalaghan na natutunan namin sa kolehiyo. At totoo naman, sariwa pa sa akin ang ilang aralin, parang naka-imbak pa sa dusty corners ng utak ko, naghihintay lang ng pagkakataong magamit.

Napaisip ako. Gusto ko na rin talagang magkatrabaho. Kaya pumayag ako.

Sabay kaming nag-apply.

Ang pangalan ng paaralan: Imus Business and Technological College.

Dating PRU-Life building, katapat lang ng Yellow Cab Pizza. Pagpasok namin, may maikling interview—walang arte, walang drama. Pagkatapos noon, dinala kami sa computer room. Doon ko nakita ang dyowa ng kapalaran ko: sangkatutak na system units na mukhang sabik nang ma-troubleshoot.

Maayos ang ambience—legit na legit: may admin office, may faculty room, may president’s office, classrooms, computer lab, HRM lab, at iba pang pasilidad na nagpapatunay na hindi ito basta-bastang eskuwelahan.

At sa sandaling iyon, habang nakatayo ako roon, napagtanto ko: Ito na yata ang pintong matagal nang kumakatok sa buhay ko.

At heto ako, handang buksan ito.

Hindi naging madali para sa akin ang yakapin ang bagong landas na ito—mula sa simpleng pag-aayos ng mga sirang system unit ng mga Koreano, ngayon ay ako na mismo ang haharap sa klase, magbabahagi ng kaalamang ibinuhos ko noong ako’y isang estudyanteng Computer Science.

Dito isinilang si “Sir Jack.”

Sa totoo lang, hindi ko kailanman inakalang tatawagin ako ng gano’n. Isang titulong—kapag minsan mo nang nakuha—parang baon mo na habang-buhay. Dumidikit kasi sa’yo hangga’t naroon ang mga naging kasama mo sa paaralan: co-teachers, estudyante, staff. Kahit matagal ka nang hindi nagtuturo, may kung anong saya tuwing may biglang babati ng “sir” at maaalala mong minsan, sa isang parte ng mundo, naging guro ka.

Ang unang beses kong pagtayo sa harap ng klase ay hindi ko malilimutan—kahit gaano ko pa subukang kalimutan. Mula sa huling reporting ko noong kolehiyo, bigla akong itinapon sa harap ng maraming mata: nanginginig, nauutal, at nag-i-Ingles na parang may pilipit sa dila.

Sino ba namang hindi kabahan kapag lahat ay nakatingin, habang may ilan pang nakangisi sa likod—yung tipong hindi mo alam kung natatawa sila sa sinasabi mo o sa itsura mo, lalo na’t halos kaedad mo lang din sila?

Alam kong kaya kong magturo—nasa akin naman ang kaalaman. Pero ang tanong: paano ko ito ihahatid nang malinaw, buhay, at hindi nakakaantok?

Doon ko unang natutunan ang halaga ng icebreakers, jokes, kwento, at kahit ano pa’ng kayang bumuhay sa klase.

Pero gaya ng lahat ng simula, punô ng trial and error. May mga pagkakataon pa ngang may magtatanong at hindi ko masagot—paano ba naman ako’y napasubo mag-substitute sa Biology! Hindi ko pa nga nababasa ang lesson. Umabot sa puntong tumatakas ako papuntang CR, hindi para umihi kundi para mag-isip ng sagot habang nanginginig sa kaba. Ayokong mapahiya. Ayokong makitang wala akong alam.

Lumipas ang mga taon, unti-unting naging tahanan sa akin ang loob ng classroom. Natuto akong mag-discuss nang may direksiyon. Nasanay gumawa ng lesson plan, grading sheets, activities. Hanggang sa isang araw, hindi ko namalayang naging ganap na pala akong guro.

Nag-umpisa ako noong 2006. Natapos noong 2013.

Mahaba. Nakakapagod. Pero punô ng kwento.

Bukod sa pagtuturo, ako rin ang computer manager ng laboratory—ako ang nag-aayos ng mga sirang units pagkatapos ng klase. At kung hindi pa sapat, nakapagturo rin ako saglit sa high school—masaya, maingay, magulo, pero napaka-rewarding.

Dito ko natutunan makisalamuha sa iba’t ibang uri ng tao. Dito ko naramdaman ang tunay na pagod na may kasamang tuwa.

Dito ko nakita kung paano lumilipad ang mga estudyanteng minsan ay nahirapan, minsan ay nagpuyat, at minsan ay kinulit ko para makapasa.

Pitong taon ako sa mundo ng pagtuturo—pitong taong may pagod, tawa, luha, at tagumpay.

At sa tuwing may magche-check ng attendance sa buhay ko, lagi kong masasagot nang may ngiti:

“Minsan, naging guro rin ako.

At napakasarap pala sa pakiramdam.”

Hindi doon nagtapos ang yugto ng aking pagod at pagkayod. Sa pagbitaw ko sa chalkboard at sa ingay ng classroom, isang panibagong mundo naman ang bumungad—ang mundo ng mga BPO. Iba ang takbo, iba ang hangin, iba ang ritmo.

Masyadong mabigat ang buhay-guro noon—pagod ang katawan, kulang ang sweldo, at madalas, inuuwi mo pa ang trabaho sa isip. Kaya nagpasya akong magpaalam sa institusyong minahal ko rin naman. Hindi dahil ayaw ko na, kundi dahil kailangan kong magsimula ng panibagong landas, isang bagong kabanata ng pagkatuto.

Para sa akin, ang bawat bagong trabaho ay hindi lamang trabaho. Isa itong bagong karunungan—mga leksyong hindi ko pa alam, mga karanasang hindi ko pa nararanasan.

Kung sa iba ay simpleng trabaho lang, para sa akin ay bago itong mundo na maaari kong tuklasin, sulatin, at pagyamanin.

Hindi ko man nagamit ang buong teknikalidad ng pagiging Computer Science graduate, nagkaroon naman ako ng pagkakataong ibahagi ang alam ko—at iyon ang hindi matutumbasan. Sa dami ng estudyanteng nakapagtapos, nakakita ng trabaho, at nagtagumpay sa kani-kanilang buhay, alam kong kahit maliit, naging bahagi ako ng pag-ahon nila.

At minsan, sapat na iyon upang maramdaman mong hindi ka lang basta nagtrabaho—nakatulong ka. Naging bahagi ka ng kanilang tagumpay.

Underrated Paotsin

I miss my Paotsin days!

Sa dami ng fast food chains sa Pilipinas, may isang brand na tahimik lang sa gilid—walang bonggang commercials, walang viral jingles, walang artista—pero palaging nariyan kapag kailangan mo ng masarap at budget-friendly na pagkain. At iyon ay ang Paotsin.

Bilang isang guro na nagtuturo ng kalokohan (joke) sa kolehiyo, malaking tulong si Paotsin sa pang-araw-araw kong gastos. Kapag tipid mode, kapag sweldo ay medyo malayo pa, o kapag tamad ka nang humanap ng ibang kainan—Paotsin ang sandigan. Nakatulong talaga ito sa savings ko, lalo na’t bawat pisong matitipid ay mahalaga sa buhay-eskwela at buhay-guro. Nakakatawa nga minsan—nagiging “reward meal” ko pa ang Paotsin kahit technically, isa ito sa pinakamurang options sa food court. Kapag break time noon sa pagtuturo at kapag wala akong bagong bugong ay nagkakayayaan kami ng mga kasamang guro at student assistants na mag lunch noon sa Robinson's para kumain ng paborito naming dumpling with rice sa Paotsin. Ang personal na paborito ko ay yung malutong na "Sharks fin" at ang kanin na kulay green na tinatawag nilang "Hainanese Rice". Ito yung pinakamurang option sabay may soy sauce na kakaiba ang timpla at sweet sauce na may chili garlic, damn the best talaga ang combination ng menu na yan, yung sarsa at ang inuming buko juice or black gulaman. At kahit siguro may sweldo na ay dito ko pa rin pipiliing kumain at titikman ang kanilang pinakamasarap na Thai Laksa noodles. Hindi naman kalayuan ang Robinson's sa eskuwelahan kaya kinakaya ang isang oras na lunch papunta at pabalik dahil nakasakay naman ako sa motor ng aking officemate. 

Bakit nga nasabi kong underrated si Paotsin base sa binigay kong pamagat ng blog post?

Kung iisipin, halos ka-level nito ang lasa at konsepto ng Chowking—Asian-style meals, dumplings, at rice bowls. Pero bakit hindi kasing sikat?

Simple lang:

• Walang massive marketing. Hindi sila maingay.

• Kadalasan nasa food court lang, hindi stand-alone stores.

• Wala ring “mamahalin vibe” kaya minsan hindi napapansin.

Pero kung alam mo, alam mo. At kung natikman mo, malamang naging suki ka rin tulad ko.

Ang Menu: Murang Pagkabusog, Malaking Kasiyahan

Isa sa pinaka-astig sa Paotsin ay hindi needed ang 200 pesos para mabusog. Narito ang ilan sa mga bida sa menu:

1. Shark’s Fin Dumplings

Okay, hindi talaga shark’s fin ’yan—but the flavor? Nasa tuktok. Ito ang signature ng Paotsin. Malasa, juicy, at swak sa kahit anong dip.

2. Pork Dumplings

Soft, savory, at perfect sa mga gustong light pero satisfying.

3. Shrimp Wanton

Classic, simple, pero panalo. Swak sa mga health-conscious kuno pero gutom pa rin.

4. Fried Dumplings

Para sa mahilig sa crunchy. Lalo na kapag sinawsaw mo sa kanilang chili sauce—ibang level.

Pet Shop Boys - The Dumpling Song

5. Hainanese Rice, Lemak Rice, and Seafood Rice

Ito ang sikreto kung bakit ang Paotsin meal ay hindi nakakasawa kahit araw-araw. Malasa, aromatic, at may kakaibang linamnam na hindi mo makukuha sa plain rice. Honestly, dito pa lang sulit na. Ang lemak rice ay puting kanin na iniluto sa coconut milk and topped with crispy fried garlic and dilis

6. Laksa at Thai Peanut Noodles

Kung gusto mo ng slurp-sarap at may konting anghang, ito ang best choice. Nagbibigay sila ng Asian street food vibes na affordable.

7. Tzipao

Isang pritong, malasadong dumpling na may iba’t ibang malinamnam na palaman tulad ng Char Siu Pork, Sesame Noodle, Sichuan Pepper Beef, o Yellow Curry Chicken. Isa itong malambot na tinapay na may palaman sa loob at iba-iba ang lasa, pero hindi ito kanin mismo.

8. Potstickers

Ang “potstickers” ay ang kanilang pan-fried dumplings. Isa itong partikular na uri ng dumpling sa kanilang menu na kilala sa malutong at ginintuang ilalim at malambot, makatas na palaman.

Kung may isang tunay na specialty ang Paotsin, iyon ay ang sikat nilang dumplings + flavored rice combo—isang pagkaing hindi lang swak sa budget kundi punô rin ng lasa. Sa totoo lang, sa presyong abot-kaya, hindi mo aakalain na ganito kasarap ang kanilang offerings. Kaya lang, nananatiling underrated ang Paotsin dahil tahimik itong gumagana: walang hype, walang ingay, walang pa-fancy branding. Pero pag dating sa sulit, malasa, at pang-araw-araw na pagkain—lalo na para sa mga estudyante at guro tulad ko—Paotsin ang isa sa mga tunay na MVP ng mga food court sa Pilipinas. Sa huli, hindi naman palagi ang pinaka-sikat ang pinaka-masarap; madalas, ang tunay na bida ay nasa simpleng sulok lang—at para sa akin, isa roon ang Paotsin. I really miss those days and it becomes a nostalgia.

Kaya Paotsin, baka naman?