Your Nostalgic Roadtrips: The Old Bus Liners in the Philippines

 

Sa bawat sulok ng Pilipinas, bago pa man sumulpot ang mga modernong bus na may malamig na aircon, LED screen, at makinis na pintura, may nauna nang mga hari ng kalsada—ang mga bus liner ng dekada ’80 at ’90. Sila ang makukulay na higanteng sasakyang naghatid ng libo-libong alaala at kuwento sa kabila ng usok, trapiko, at init ng kalsada. At kung ikaw ay lumaki sa panahong iyon, tiyak na may isang alaala kang mahigpit pa ring nakakapit sa likod ng mga upuan na bus na iyong nasakyan. 

Sa kanilang makislap na chrome, pasigaw na horn, at malambing na “Tabi po!” ng kundoktor, nabuo ang isang natatanging kulturang kalsada—isang mundong sa pagitan lamang ng terminal at destinasyon nagiging totoo ang simpleng mga pangarap. Sa mga lumang upuang kahoy o foam na unti-unting nalalanta, sa bintanang tint na may bakas ng kamay at alikabok ng nagdaan, humabi ang kwentong Pilipino: mula sa estudyanteng pauwi sa probinsya tuwing bakasyon, hanggang sa mga-OFW na kumakaway sa mga kaanak bago sumakay ng barko o eroplano. Ang bus liner noon ay hindi lang sasakyan; isa itong saksi sa sambayanang patuloy na naglalakbay.

Nariyan ang mga kakaibang kulay at disenyo—parang piyestang gumugulong sa kalsada—malalaking letra ng pangalan ng bus. At syempre, hindi mawawala ang pamosong soundtrack ng biyahe—ang tugtog na OPM, minus one, o simpleng katahimikan lang sa loob ng bus sa mga biyaheng madaling-araw. Sa mga nag-kinder hanggang college noong ’80s at ’90s, walang mas iconic na background music sa mahabang byahe kundi ang kaluskos ng plastic na kurtina, kalansing ng sukli ng kundoktor, at ang higop ng hangin kapag bumukas ang front door.

At sino bang makakalimot sa ritwal ng pagsakay? Yung mag-uunahan sa paboritong upuan kung sino ang gustong maupo sa tabi ng bintana o manatili sa gitna. yung kundoktor na may kakaibang talento—isang kamay sa hawak na tiketana, isang kamay sa barandilya, at isang paa sa hangin habang nakasabit sa may pintuan. Sila ang tunay na alon ng kalsada, gumagalaw na parang sayaw ng siguridad at bilis habang inuulit ang mga katagang, "Kayo po saan po bababa?", "Ito po ang sukli". 

Kung tutuusin, ang mga bus liner ng ’80s at ’90s ay isang makulay na mosaik ng kulturang Pilipino—isang paalala ng panahong simple lamang ang buhay, pero mas malalim ang ugnayan. Panahon ng may usapan pero walang cellphone, ng may byahe pero walang GPS, ng may hintayan pero walang WiFi. Panahon na ang tanging kailangan mo lang ay pamasahe, kaunting pasensya, at tiwala sa drayber na kilalang-kilala ang bawat lubak ng EDSA, SLEX, NLEX, at mga kalsadang liblib sa probinsya.

Sa pagbubukas ng seryeng ito tungkol sa mga lumang bus liner ng Pilipinas, samahan ninyo akong balikan ang panahon ng mga gulong na umikot hindi lamang sa aspalto, kundi pati sa puso ng bawat Pilipinong naging pasahero nito. Tuklasin natin muli ang mga pangalang naghari sa kalsada, ang mga ruta’t lugar na nilakbay, ang kwentong-biyahe ng sambayanan, at ang mga alaalang mahirap hanapin sa panahon ng makabagong transportasyon.

Umupo ka, kaibigan. Iangat ang bintana ng alaala. Huminga nang malalim habang humaharurot pabalik ang nakaraan. Narito na muli ang mundong binuo ng lumang makina, lumang pintura, at lumang pangarap—na hanggang ngayon, patuloy pa ring bumibiyahe sa ating imahinasyon.

The Beatles - Ticket to Ride

Kung ang mga lumang bus liner ng Pilipinas ay mga alamat na gumugulong sa kalsada, ang Dangwa Tranco naman ang matandang haring umaakyat sa ulap at bumababa sa lambak—isang dambuhalang tagapaghatid ng buhay, gulay, at pangarap mula sa malamig na puso ng Cordillera hanggang sa nag-aalab na siyudad ng Maynila.

May kakaibang tula sa bawat pagdating ng Dangwa Tranco. Sa Baguio, para itong higanteng humihinga ng hamog, bumubuga ng hanging may halimuyak ng pino at lupa, at sa bawat andar ng makina’y tila umaawit ng kantang “sa bawat pag-ikot ng gulong, may panibagong pag-asa.” At pagdating nito sa Maynila, bitbit niya ang mga kwentong nakapulupot sa mga gulay na kaniyang karga: repolyo’t letsugas na nilalamig pa, carrots na tila bagong hinugot sa lupa, at mga ngiting iniwan ng magsasakang umaasang makarating sa merkado ang kanilang ani.

Hindi lamang pasahero ang dala ng Dangwa Tranco—dala niya ang tibok ng kabundukan. Sa mahabang biyahe nito, bawat kurbada ng Kennon Road ay parang taludtod, bawat liko sa Halsema ay isang tula, at bawat paghinto sa gilid ng bangin ay isang sandaling dasal. Sa loob naman ng bus, naroon ang kakaibang himig: ang pagngitngit ng kahong pinag-upuan, ang pagaspas ng kurtinang minahal ng hangin, at ang huni ng radyo na minsan ay nalulunod sa tunog ng preno.

Itinatag ang Dangwa Tranco ni Bado Dangwa noong 1928—isang munting pangarap na nagsimula sa iilang lumang sasakyang dumaraan sa rutang La Trinidad–Baguio. Mula sa simpleng pag-ikot ng gulong sa lamig ng kabundukan, unti-unti itong lumaki, lumawak, at naging haligi ng paglalakbay sa Cordillera.

Di naglaon, ang dating maliit na operasyon ay naging makapangyarihang tagapaghatid ng tao at kargamento—mula sa ulap ng kabundukan hanggang sa nagliliwanag na Maynila. At tulad ng bulaklak na dahan-dahang sumisibol, ang pangalang Dangwa ay naging alamat: hindi lamang bilang bus na umaakyat at bumababa sa bangin, kundi bilang pulso ng tanyag na pamilihan ng bulaklak sa Maynila—sapagkat sa bawat pagdating ng kanilang bus, dala nito ang bango at kulay ng hilagang lupain.

Sa paglipas ng panahon, ang Dangwa Tranco ay naging higit pa sa isang kumpanya—isa itong tulay ng kalakalan, alaala, at kagandahang mula sa kabundukan, na patuloy na naglalakbay patungo sa puso ng lungsod.

Kung ang mga bus liner ng Pilipinas ay mga bituin sa kalsadang walang katapusan, ang Philippine Rabbit naman ang munting kunehong matagal nang tumatakbo nang higit pa sa inaasahan—mabilis man sa pangalan, ngunit matiyaga, maalaga, at puno ng kasaysayan sa bawat biyahe.

Ang Philippine Rabbit ay hindi lamang bus; isa itong alamat na humuhuni sa hangin ng Gitnang Luzon. Sa bawat pag-arangkada mula Avenida hanggang Bulacan, Pampanga, Tarlac, o Pangasinan, dala niya ang mga pangarap ng mga umagang gigising pa lang, at mga gabing naghahanap ng ilaw sa gitna ng mahabang daan. Sa bawat preno’y may kwentong humihinga, at sa bawat ugong ng makina’y may alaala ng panahong hindi pa uso ang modernong terminal—kung saan ang simpleng karatula at malaking boses ng kundoktor ang iyong tanging gabay.

Naaalala ko pa ang mga panahon na kami naman ang bumibisita sa aming mga pinsan tuwing summer vacation sa aming paaralan. Ang lagi kong natatandaan ay sumasakay kami ng Philippine Rabbit o di kaya ay Baliuag Transit kapag pumapasyal kami sa probinsiya ng Baliuag. That was early 90s. 

Itinatag ang Philippine Rabbit noong 1946 nina Ricardo de Lara Paras at Florencio Buan—sa panahong ang bansa’y bagong-bangon mula sa abo ng digmaan. Sa simula, mga lumang trak ng U.S. Army ang kanilang ginamit, nagdadala ng bigas, mais, at pag-asa sa mga kalsadang muli pa lang natutunang huminga. Ngunit gaya ng lahat ng pangarap na isinilang sa hirap, hindi naglaon ay naging bus line rin ito para sa tao—nagbukas ng pinto para sa mga pasaherong naghahanap ng daan, kaya pormal na isinilang ang kumpanyang magiging alamat sa hilagang ruta.

Pinangalanan itong Rabbit—dahil tulad ng kuneho, mabilis, magaan, at handang tumakbo saan man tawagin ng pangangailangan. Ang una nitong ruta: mula Moncada, Tarlac pa-Manila, Divisoria—isang hiblang nag-uugnay sa palay ng hilaga at sa puso ng kalakalan ng Maynila. At habang umuusad ang panahon, ang Philippine Rabbit ay naging tunay na Hari ng Kalsada sa Northern Luzon, pinapangunahan ang mga umaga at gabi ng libo-libong biyahero.

Ang Pantranco ay hindi lang bus; isa itong puso ng Luzon na lumalarga mula Maynila hanggang Pangasinan, Tarlac at Cagayan, isang haligi ng paglalakbay noong panahong ang biyahe ay hindi lamang paraan ng pagdating, kundi pakikipagsapalaran. Ang katawan ng bus ay naghahalong kulay pula at dilaw na pintura. Di man magkasundo ang kulay sa history ng pulitika sa Pilipinas ngunit pinagbukload ang mga tao para makarating ng mapayapa sa kanilang paroroonan. 

Kapag dumaraan ang Pantranco sa highway, para itong hanging may dalang pag-asa, humahaplos sa mga bayan at barangay na ilang dekada nitong pinagsilbihan. Sa loob ng bus, may himig ng lumang radyo at mga kuwentong umaabot mula Aparri hanggang Avenida. Minsan, ang tunog ng makina nito’y parang tibok ng lupa—paalala na ang Pilipinas ay bansa ng mga naglalakbay at nagbabalik.

Itinatag noong 1917, ang Pantranco ay hindi lamang bus company—isa itong alamat na bumagtas sa kasaysayan ng Pilipinas, isang tulay na nagdurugtong sa Maynila at sa malalawak na lupain ng Hilagang Luzon. Sa likod ng pangalan nito ay ang mga unang Amerikanong nagtatag, mga negosyanteng unang naglatag ng gulong sa kalsadang noo’y bata pa, at mga pangarap na nagsimulang umikot sa bawat byahe.

Pagkaraan ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, lalo pang lumago ang Pantranco—parang punong muling tumubo sa lupaing sugatan. Isa-isang idinugtong dito ang iba’t ibang kompanya, binuo ang malawak na hanay ng ruta, at itinayo ang isang pangunahing terminal sa Maynila—isang buhay na entabladong pinagtagpo ang libo-libong paa, bagaheng puno ng kwento, at pag-asang naghahanap ng direksyon.

Kung ang mga lumang bus liner sa Pilipinas ay mga kuwentong hinabi sa alikabok ng kalsada, ang Mapalad Liner naman ang tila payapang panalangin na gumulong sa mga bayan ng Luzon—isang basbas na dumaraan sa umaga’t gabi, naghahatid ng biyaya sa bawat pasaherong umaasa sa pagdating nito. Old Mapalad Liner bus routes included Ayala–Biñan, Bautista, Buendia, and Rustan.

Sa pangalang “Mapalad,” may nakaukit nang pangako—na ang bawat sakay ay kasama sa kabutihang hatid ng biyahe. 

Ang Mapalad Liner ay hindi kasing-ingay ng mga dambuhalang kumpanya; hindi ito lumalaban ng hiyawan sa ruta o nagmamataas sa pintura. Ngunit doon nakatago ang kagandahan nito—sa kanyang payak na anyo, sa marangal na serbisyo, at sa himing dala ng lumang makina na tila umaawit ng dasal sa bawat liko ng kalsada. Sa mga bintanang pinagdaanan ng hangin at araw, naroon ang mga kwentong iniwan ng mga magbabalik-probinsya, estudyanteng uuwi sa yakap ng pamilya, at manggagawang humahanap ng pahinga sa dulo ng biyahe.

During our Field trip in the 90s, Mapalad liner was our official bus. Hindi nga lang talaga ganun kaganda ang experience kay Mapalad liner sapagkat hindi pala siya aircon, di kagandahan ang mga upuan dahil masakit sa likod ang kahoy at ang buga ng usok ng tambutso ay parang si Yosi Kadiri ang buga ng maitim na usok. Si Yosi Kadiri ang karakter na binuo ng namayapang DOH Secretary na si Juan Flavier bilang campaign sa pag-iwas sa sigarilyo. 

Ang kasaysayan nito’y parang pahinang punit-punit, ngunit ang pinakamalinaw na hibla ay mula sa isang business case study tungkol sa E.M. Mapalad at sa mismong kumpanya. Dito inilalarawan ang talino, sipag, at sigasig ng negosyanteng nagtaguyod sa Mapalad Liner—ngunit tulad ng maraming alamat sa negosyo, dumating din ang dapithapon. Sa kabila ng husay ng nagtatag, humantong ang kumpanya sa pagbagsak, at tuluyang naglaho ang gulong nitong minsang umikot sa mga kalsada ng Luzon.

Ngunit sa paglipas ng taon, nananatili ang Mapalad Liner bilang isang kuwentong may munting kirot—isang samyo ng nakaraan, isang bus na dumaan saglit sa kasaysayan, at isang paalala na kahit ang pinakamatalinong kamay ng tao ay minsang hindi sapat laban sa bugso ng panahon. Sa lumang pangalang “Mapalad,” may nakatagong tula tungkol sa pag-asa, pagsusumikap, at sa marahang paglalayag tungo sa di-maiiwasang pagtatapos.

Kung ang mga bus ng Pilipinas ay mga sagisag ng paglalakbay at pananampalataya, ang Maria de Leon ay tila abanikong puti ng Birhen na gumuguhit ng biyaya sa kalsada—isang bus line na nagdadala ng mga pangarap at panalangin mula Maynila patungong Hilaga, lalo na’t kilala sa madalas nitong pagdalaw sa dambana ng Our Lady of Manaoag.

Sa pangalan pa lamang, Maria de Leon—may huni ng dangal at paglingap. Parang bigkas ng matandang panalangin sa madaling araw, mahina ngunit matatag. 

Minsan itong nakita sa EDSA at España na parang puting ibong naglalakbay, bitbit ang pag-asa ng mga deboto, mangangalakal, at mga pamilyang sabik makauwi. Sa loob ng bus, maririnig mo ang humahaplos na ugong ng makina, tila tinutugtog ang musika ng kapayapaan. Sa labas naman, dumadaan ang tanawin: simbahan, tindahan, bukirin—mga lugar na saksing-saksi sa tahimik na pag-inog ng buhay hanggang sa probinsiya ng Ilocos. 

Itinatag noong 1938 ni Maria De Leon-Dimaya ang Maria de Leon Bus Line, nagsimula sa dalawang simpleng bus na puno ng pangarap, naglalakbay mula Maynila patungo sa malalawak na bayan ng Ilocos Region. Sa bawat pag-ikot ng gulong noon, dala nito ang pangarap ni Maria na maghatid ng koneksyon, serbisyo, at pag-asa sa mga pamilyang naghahanap ng daan pauwi o patungo sa bagong simula.

Ngayon, kilala na bilang Maria De Leon Transportation Inc., nananatiling buhay at masigla ang negosyo—isang pamilyang pamana na pinangangalagaan ng kanyang mga anak, sina Elias at Vicky Dimaya. Patuloy nilang pinananatili ang matibay na pundasyon ng kanilang ina, habang ipinapaikot ang mga gulong sa kalsada ng NCR at Ilocos, nag-uugnay ng lungsod at lalawigan, ng kasaysayan at modernong panahon.

Ang G Liner ay hindi ang pinakamaputik o pinakamakintab na bus sa lansangan, ngunit may kakaibang sigla sa kanyang simpleng serbisyo. Sa bawat preno at pag-arangkada, maririnig mo ang himig ng makina na tila awit ng pagkakaisa—nagbubuklod sa mga pasaherong estudyante, manggagawa, at pamilyang naghahanap ng pag-asa sa bawat byahe.

Sa mga ruta nito—mula Quezon City hanggang Cavite, Laguna, at Batangas—makikita mo ang mga tanawin ng buhay: palayan, kabundukan, kalsadang may trapiko, at ilaw ng siyudad. Sa loob, may halong huni ng radyo, kwentuhan ng mga pasahero, at pagaspas ng hangin sa bintanang bukas—isang payak ngunit kumpletong sinfonya ng pang-araw-araw na paglalakbay.

At bagama’t moderno na ang mundo ng transportasyon, nananatiling matatag ang pangalan ng G Liner—isang bus line na tahimik ngunit maaasahan, isang kaagapay sa bawat pasahero, at isang paalala na sa bawat pag-ikot ng gulong, may kwento at pag-asa sa bawat daang tinatahak.

Itinatag noong Enero 1, 1956, ang G Liner, na opisyal na kilala bilang De Guia Enterprises, Inc., ay isa sa pinakamatandang city bus company sa Metro Manila. Sa bawat pag-ikot ng gulong nito, nagiging tulay ang G Liner sa pagitan ng Rizal—mga bayan ng Taytay at Cainta—at ng pusod ng Maynila, ang Quiapo, kung saan nagtatagpo ang kasaysayan, kalakalan, at buhay ng mga naglalakbay.

Ang pangalan pa lamang, Baliwag, ay may dalang alaala ng kasaysayan—isang simbolo ng paglalakbay, pagtitiyaga, at serbisyong matagal nang pinagmamalaki. Sa loob ng bus, maririnig mo ang halakhak ng estudyante, bulong ng magbabalik-probinsya, at sigaw ng kundoktor—isang payak ngunit masiglang sinfonya ng pang-araw-araw na buhay. Sa labas naman, dumarating ang tanawin ng bukirin, kabundukan, at masiglang kalsada ng Central Luzon, bawat isa’y bahagi ng kwento ng biyahero.

Sa mahabang ruta nito, mula Monumento hanggang San Fernando, Balanga, o Cabanatuan, ang Baliwag Transit ay higit pa sa sasakyan—ito’y matibay na kaagapay sa bawat paglalakbay, tahimik man ngunit maaasahan. Parang tulay sa pagitan ng lungsod at probinsya, ng kasalukuyan at alaala, ng pangarap at pag-asa.

Itinatag noong dekada 1960 ng Doña Maria Victoria Santiago Vda. de Tengco ang Baliwag Transit, Inc., isang bus company na nagmula sa simpleng pangarap at sa dating negosyo ng may-ari—isang tindahan ng sumbrero na ngayo’y naging inspirasyon sa logo ng kumpanya. Mula sa munting sole proprietorship, unti-unting lumago ang kumpanya, nakamit ang Certificate of Public Convenience noong 1954, at pormal na naitatag bilang korporasyon noong 1968.

Ngayon, ang Baliwag Transit ay isa sa mga pangunahing bus company sa Pilipinas, tahimik ngunit matatag na naglilingkod sa mga ruta sa Luzon. Pinamamahalaan ito ng mga tagapagmana ni Doña Maria Victoria, na patuloy na pinananatili ang diwa at dedikasyon ng kanilang ina—isang pamana ng serbisyo, tiyaga, at pananagumpay.

Ang Victory Liner ay isang maliwanag na tala sa gabi—matatag, maaasahan, at gabay ng bawat biyahero mula Metro Manila patungo sa puso ng Pangasinan, Tarlac, Baguio, at iba pang bayan sa Hilagang Luzon. Sa bawat pag-arangkada ng kanyang makapangyarihang makina, dala nito ang pulso ng mga bayan, ang sigaw ng palengke, at ang pag-asa ng mga naglalakbay.

Hindi lamang bus ang Victory Liner; ito ay haligi ng koneksyon, isang tulay sa pagitan ng lungsod at probinsya, ng pangarap at realidad. Sa loob ng bus, maririnig ang halakhak ng mga estudyante, bulong ng mga magbabalik-probinsya, at pagaspas ng hangin sa bintanang bukas—isang payak ngunit masiglang sinfonya ng buhay. Sa labas, dumarating ang tanawin ng kabundukan, palayan, at kalsadang humahaplos sa puso ng bawat biyahero.

Mula sa Monumento hanggang Baguio, Cabanatuan, o San Fernando, ang Victory Liner ay patuloy na naglilingkod bilang matibay na kaagapay sa bawat paglalakbay.

Nagsimula ang Victory Liner noong 1945, sa kamay ng mekanikong si Jose I. Hernandez, na nagbuo ng isang bus mula sa mga labi ng iniwang sasakyan ng U.S. Army. Mula sa simpleng pangarap at matiyagang pag-aayos ng bakal at gulong, inilunsad niya ang kauna-unahang ruta ng Manila–Olongapo noong Oktubre 15, 1945—isang maliit na hakbang na magbubukas ng daan sa malaking alamat.

Mula sa munting simula, ang Victory Liner ay lumago, naging isa sa pinakamalalaking bus transport groups sa Pilipinas, naglilingkod sa mga pangunahing lungsod at bayan ng Hilaga at Gitnang Luzon. Sa paglipas ng dekada, nagpakilala ito ng mga inobasyon—mula sa deluxe-class buses hanggang sa onboard Wi-Fi—pinapadali at pinapasaya ang paglalakbay ng bawat pasahero.

Ang pamana ng kumpanya ay ipinasa sa anak ng nagtatag, si Johnny Hernandez, na nagpatuloy sa matatag at maaasahang serbisyo na nagsimula sa maliit na bus na gawa sa kalawang at pangarap. Ang Victory Liner ay hindi lamang bus; ito ay tula ng tiyaga, inobasyon, at pangarap, isang alamat na patuloy na gumugulong sa bawat kalsada ng Luzon, dala ang kasaysayan at pag-asa sa bawat biyahero.

At sa pagtatapos ng paglalakbay na ito sa mundo ng mga lumang bus liner ng Pilipinas, ating nasilayan ang mga gulong na hindi lamang nagdadala ng tao, kundi nagdadala rin ng kwento, pangarap, at alaala. Mula sa maagang umaga ng Taytay at Cainta, hanggang sa malamig na bundok ng Baguio at malalawak na kapatagan ng Ilocos, bawat bus—Mabuhay man o naglaho na sa kasaysayan—ay may sariling himig, sariling tula, at sariling pusong gumugulong sa kalsada.

Ang mga pangalan ng Dangwa Tranco, Philippine Rabbit, Pantranco, Mapalad Liner, Maria de Leon, G Liner, Baliwag Transit, at Victory Liner ay hindi lamang tatak sa metal at pintura. Sila ay alaala ng panahon, ng sipag at tiyaga ng mga nagtatag, ng saya at pag-asa ng mga pasahero, at ng walang-hanggang kwento ng paglalakbay sa bawat kanto ng Luzon.

Sa dulo ng bawat ruta, sa likod ng bawat bintana, ang lumang gulong ay patuloy na humuhuni: “Sa bawat biyahe, may alaala. Sa bawat pagdating, may pag-asa.”

Dito nagtatapos ang ating munting paglalakbay sa nakaraan, ngunit ang mga kwento ng mga lumang bus liner ay mananatiling gumugulong sa ating alaala, gaya ng gulong sa walang-hanggang kalsada ng Pilipinas.